MUHAMMED ABDULLAH DİRÂZ

8 Kasım 1894’te Kefrüşşeyh vilâyetinin Desûk şehrine bağlı Mahalletüdiyây adlı köyde doğdu. Büyük dedesi Haseneyn Dirâz ile dedesi Muhammed köylerindeki Ömer Mescidi’nde ders vermiş birer din âlimiydi. Babası Abdullah Dirâz da (1874-1932) Câmiatü’l-Ezher’den âlimiyye diplomasıyla mezun olmuş (1900) ve burada hocalık yapmış, Şâtıbî’nin el-Muvâfaḳāt adlı eserini neşretmiştir. Muhammed Abdullah Dirâz ilk Arapça derslerini ve başta hadis olmak üzere dinî bilgilerini babasından aldı, on yaşına varmadan hâfızlığı tamamladı. 1904 yılında tanınmış âlim ve muhakkik Muhammed Şâkir Ezher Üniversitesi’ne bağlı olarak İskenderiye’de Ma‘hedü’l-İskenderiyyeti’d-dînî’yi kurmakla görevlendirilince Dirâz’ın babası da ilköğretim heyeti içinde yer aldı ve hocalığı yanında müdür yardımcılığı yaptı, bir süre sonra bu okula müfettiş olarak atandı. Dirâz orta öğrenimini burada tamamladı (1905-1908). Aynı yıl babası Tanta’daki el-Câmiu’l-Ahmedî’de benzer bir enstitü kurmakla görevlendirilince gittikleri bu şehirde lise eğitimini tamamladı (1912). Babası tekrar İskenderiye’deki enstitüye müdür olarak tayin edilince yüksek tahsiline burada devam etti ve âlimiyye diplomasıyla mezun oldu (1916). Bir süre mezun olduğu enstitüde öğretmenlik yapan Dirâz, bu sırada gece okullarında Fransızca öğrendi ve 1919 yılında ileri derecede Fransızca öğrenim diploması aldı. Aynı yıl İngiltere’nin Mısır’ı işgaline karşı Sa‘d Zağlûl’ün öncülüğünde başlatılan bağımsızlık gösterileri sırasında yabancı elçiliklerin önünde Fransızca konuşmalar yaptı.

1928 yılında Kahire’de Ezher Üniversitesi’nin önce yüksek öğretim kısmına, ertesi yıl ihtisas kısmına, daha sonra Külliyyetü usûli’d-dîn’e hoca tayin edildi. 1936’da Ezher’in doktora eğitimi için Sorbonne Üniversitesi’ne gönderdiği talebe grubu içinde Paris’e gitti; bir yıl sonra eşini ve dokuz çocuğunu da yanına aldı. II. Dünya Savaşı sırasında ülkesine dönmeyerek çalışmalarına devam ettiği, Alman işgali altındaki Paris’te Mısır hükümetinden bursunu alamadığı için sıkıntılı günler geçirdi. Arkadaşları Muhammed el-Fahhâm ve Abdurrahman Tâc ile birlikte Louis Massignon ve diğer hocalarının yardımıyla geçimlerini sağlamaya çalıştılar. Önce felsefe alanında lisansını tamamlayan Dirâz daha sonra dinler tarihi, ahlâk ve psikoloji okudu, ardından tez çalışmalarını sürdürdü. 15 Aralık 1947’de L. Massignon, É. Lévi-Provençal, M. René Le Senne, Maurice de Gandillac gibi ilim adamlarından oluşan jüri karşısında tezini savundu ve üstün derece ile devlet doktorası diploması aldı.

1948’de Paris’ten döndükten sonra Kahire (I. Fuâd) Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde dinler tarihi, Dârülulûm Fakültesi’nde tefsir, Ezher Üniversitesi Usûlüddîn ve el-Lugatü’l-Arabiyye fakültelerinde ahlâk felsefesi ve tefsir dersleri okuttu. Cemâatü kibâri’l-ulemâ’ya (1949), Eğitim Siyaseti Yüksek Komisyonu’na ve Devlet Radyo ve Televizyon Yönetim Ku­rulu’na (1953) üye seçildi.

Uluslararası birçok ilmî toplantıya katılan Dirâz, Mısır’dan Muhammed Ebû Zehre, Abdülvehhâb Azzâm, Muhammed Kâmil el-Behî, Muhammed Ahmed Halefullah gibi bir grup âlimle birlikte Lahor’da katıldıkları uluslararası bir ilmî sempozyum (29 Aralık 1957 - 8 Ocak 1958) sırasında hastalanarak 6 Ocak 1958 tarihinde gece yarısı vefat etti. Ertesi gün cenazesi Lahor’dan Kahire’ye gönderildi ve Ezher Camii’nde kılınan namazdan sonra defnedildi.

Dirâz Kahire’de yüksek tahsilini sürdürdüğü sırada Muhammed Abduh’un öncülüğünü yaptığı ıslah düşüncesini benimseyen hocalarla tanıştı ve onların fikirlerinden etkilendi. Bunların başında babasının arkadaşı olan Reşîd Rızâ, Muhammed Mustafa el-Merâgī ve Abdülmecîd Selîm gelmektedir. Özellikle Merâgī’den Abduh ekolünün benimsediği yenilikçi ve eleştirel düşünce konusunda, Abdülmecîd Selîm’den de klasik İslâmî ilimler alanında faydalandı. Ders aldığı diğer bazı hocaları Muhammed Hıdır Hüseyin, Ali Mahfûz, Muhammed Selâme, Mahmûd Dakīka’dır. Faslı tanınmış muhaddis Muhammed Abdülhay el-Kettânî ve Moritanyalı hadis âlimi Muhammed Habîbullah eş-Şinkītî’den hadis icâzeti aldı. İhvân-ı Müslimîn’in lideri Hasan el-Bennâ ile yakın iş birliği içinde bulundu, teşkilât merkezinde konferanslar verdi. Talebeleri arasında Yûsuf el-Kardâvî, Abdülhalîm Mahmûd, Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî, Muhammed el-Gazzâlî, Muhammed Receb el-Beyyûmî, Mustafa Hilmî, Muhammed Mütevellî eş-Şa‘râvî, Fazl Hasan Abbas ve damadı Abdüssabûr Şâhin gibi âlimler anılır.

Dirâz Batı’da tahsil görmüş olmakla beraber kendi inanç, kültür ve medeniyetine bağlı kalmış, hakikat arayışında ve dinî nasları anlama konusunda hür düşünceyi savunmuş, taklitten ve taassuptan uzak durmuştur. Doktora çalışması sırasında Batı düşüncesi ve bilim anlayışı ile araştırma yöntemlerine âşinalık kazanan Dirâz nesnelliğe önem veren, geniş bir ufukla kapsamlı analizler yapmayı amaçlayan metinler üretmiş; Batılılar’ın İslâm ve özellikle Kur’an hakkındaki ön yargılı eleştirilerine cevap vermeye çalışmış, bu çerçevede Kur’an’ın ilâhî kaynaklı oluşunu ispat etmek maksadıyla onun üslûp ve i‘câzı üzerine yoğunlaşmıştır. Müslümanların güncel problemlerine cevap ararken bir yandan aklın nasları anlamadaki önemine vurgu yaparken diğer yandan Kur’an’ı anlamada sünnetin rolüne büyük önem vermiş; nakil-akıl, din-ilim, sünnet-bid‘at arasında ılımlı ve sentezci bir yaklaşım sergilemiştir. Eserlerinde fikirleri tahlil, terkip ve sentez kabiliyeti, yeni bir bakış açısı sunma eğilimi, sade üslûbu, ılımlı tavrı göze çarpar.

İmtiyâz Madalyası ve Birinci Dereceden Bilim ve Sanat Nişanı ile taltif edilen Dirâz’ın hayatı ve fikirleri üzerine çeşitli kitaplar kaleme alınmış, Arap dünyasında ve Türkiye’de Kur’an, tefsir, ahlâk, davet, belâgat gibi konulardaki görüşlerine ilişkin lisans üstü tezler hazırlanmıştır. Bunlar arasında Hâfız Muhammed Münîr el-Ezherî’nin Muḥammed ʿAbdullāh Dirâz ve cühûdühû fi’l-fikri’l-İslâmî el-muʿâṣır (Küveyt 2009), Ebû Bekir b. Sa‘d Abdürrâdî el-Kuşeyrî’nin el-ʿAḳīde ve’l-aḫlâḳ fî fikri’d-Duktûr Muḥammed ʿAbdillâh Dirâz (İskenderiye 2006), Zîb b. Muk‘id b. Câzî el-Usaymî’nin el-Ḫiṭâbü’l-ḥicâcî fî kitâbâti Muḥammed ʿAbdillâh Dirâz: 1894-1958 (doktora tezi, 1437/2016, Kasîm Üniversitesi/Suudi Arabistan) ve Muhammed b. Muhtâr eş-Şinkītî’nin Feylesûfü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm Muḥammed ʿAbdullāh Dirâz: Ḥayâtühû ve âs̱âruh (Kahire 2017) adlı çalışmaları anılabilir.

Eserleri. 1. La morale du Coran (Le Caire 1950; Paris 1951; Mohammédia 1983). Doktora tezinin asıl kısmını oluşturan bu eserde müellif, Kur’an’ın nasıl bir ahlâkî hayat tasvir ettiğini inceleyerek Kur’an’daki teorik ve pratik ahlâk ilkelerini tespit etmiş; bu konuda Batı dünyasında görülen yanlış anlama ve yaklaşımları tashihe, ahlâk konusunda Kur’an ve felsefî bakış açıları arasındaki farkları ortaya koymaya, İslâm ve Batı ahlâk anlayışlarını karşılaştırmaya çalışmıştır. Eseri Abdüssabûr Şâhin Arapça’ya (Düstûrü’l-aḫlâḳ fi’l-Ḳurʾân, Küveyt 1393/1973; Beyrut 1985, 1412/1991), Danielle Robinson ve Rebecca Masterton İngilizce’ye (The Moral World of The Qur’an, London 2001, 2004, 2008), Emrullah Yüksel ve Ünver Günay Türkçe’ye (Kur’ân Ahlâkı, İstanbul 1993, 2009) çevirmişlerdir.

2. Initiation au Koran: Exposé historique, analytique et comparatif (Le Caire 1949; Paris 1951, 1997, 2005, 2013; Alger 1980). Dirâz’ın doktora için yaptığı ikinci çalışmadır. Hz. Peygamber’in vahiy öncesi hayatı ve Kur’an’ın nâzil olduğu ortam, Kur’an’ın mahiyeti, muhtevası ve ilâhî kaynağı, mushaf haline getirilmesi ve tefsiri gibi konuları kapsayan eseri Muhammed Abdülazîm Ali Arapça’ya (el-Medḫal ile’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Küveyt 1399/1978, 1404/1984), Gamalat R. Zeidan İngilizce’ye (Initiation to The Qur’an, [baskı yeri yok] 2017) ve Salih Akdemir Türkçe’ye (Kur’ân’ın Anlaşılmasına Doğru, Ankara 1983; 2. bs. Kur’an’a Giriş, Ankara 2000) tercüme etmiştir.

3. ed-Dîn: Buḥûs̱ mümehhide li-dirâseti târîḫi’l-edyân (Kahire 1371/1952, 1389/1969; Küveyt 1389/1966, 1970, 1410/1990, 2003). Dirâz’ın Kahire Üniversitesi’nde dinin anlamı, mahiyeti ve amacı, din-ahlâk, din-felsefe, din-bilim ilişkileri ve dinler tarihi üzerine verdiği ders notlarından oluşan eserini Bekir Karlığa (Âkif Nuri) Türkçe’ye (Din ve Allah İnancı, İstanbul 1978; İstanbul, ts. [Bir Yayıncılık]), oğlu Muhsin Dirâz notlarla Fransızca’ya (Al-Dîn: Les hommes à la découverte de Dieu: prologue à une histoire des religions, Paris 1999) tercüme etmiştir.

4. en-Nebeʾü’l-ʿaẓîm: Naẓarât cedîde fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (Kahire 1376/1957, 1379/1960, 1969, 2014; Küveyt 1390/1970, 1393/1973, 1397/1977; Devha 1985; Riyad 1997; nşr. Abdülhamîd ed-Dehâhinî, İskenderiye 1997). Kur’ân-ı Kerîm’in mahiyeti, kaynağı, çeşit­li i‘câz yönleri ve Hz. Peygamber-Kur’an ilişkisi incelenerek böyle bir kitabın beşer kelâmı değil ancak vahiy mahsulü olabileceği ortaya konulmuş, bu hususta ileri sürülen iddia ve ithamlar çürütülmüştür. Eser Türkçe’ye (En Mühim Mesaj Kur’an: Kur’an Hakkında Yeni Mütalaalar, Ankara 1985; İzmir 2003) ve İngilizce’ye (The Qur’an: An Eternal Challenge, Leicester 2001, 2007, 2017) tercüme edilmiştir.

5. Dirâsât İslâmiyye fi’l-ʿalâḳāti’l-ictimâʿiyye ve’d-devliyye (Küveyt 1393/1973, 1974, 1399/1979, 1405/1984, 1414/1994; nşr. Ahmed Mustafa Fazliyye, 2003). Kur’an, İslâm açısından insanın yüceliği, kölelik, mesuliyet, ahlâk ilminin ilkeleri, İslâm ve diğer dinler, İslâm’da devletler hukuku, faiz, Muhammed Abduh’un ıslah faaliyetleri gibi konuları içeren bu kitaptaki ana bölümler daha önce küçük risâleler şeklinde de yayımlanmıştır. Eseri Nureddin Demir Türkçe’ye tercüme etmiştir (İslâm’ın İnsana Verdiği Değer, İstanbul 1983, 1993).

6. Naissance de l’islam: Mohammad peut-il être l’auteur du Coran? (ed. Mohsen Draz, Paris 2002). Hz. Peygamber’in kısa hayatı ve mûcizeleri, Kur’an’ın kaynağı, tarihi, üslûbu, muhtevası ve İncil ile mukayesesi, Hz. Peygamber’in sünneti gibi konuları kapsayan bu eser Dirâz’la birlikte Muhammed Şefîk Gurbâl, Mahmûd Şeltût, Ebü’l-Alâ Afîfî, Hasan Basri Çantay ve İslâm dünyasından diğer bazı âlimlerin yazılarının yer aldığı Islam: The Straight Path (ed. Kenneth W. Morgan, Delhi 1987) adlı derleme kitabın başında yer alan “The Origin of Islam” (Aslü’l-İslâm) başlıklı yazının (s. 3-41; Ar. trc. Mahmûd Abdullah Ya‘kūb, el-İslâm eṣ-ṣırâṭü’l-müstaḳīm, Bağdat 1963, s. 1-61) gözden geçirilmiş Fransızca neşridir.

7. Naẓarât fi’l-İslâm (nşr. Muhammed Muvaffak Ebü’l-Yüsr el-Beyânûnî, Halep 1392/1972; Kahire 1393, 1436/2015). İslâm’a göre inanç esasları, temel ibadetler, sosyal ilişkiler, ideal ve gerçeklik, insana verilen değer, barış, uluslararası ilişkiler gibi konuları içeren eser Ali Özek tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İslam Hakkında Bazı Görüşler, İstanbul 1977).

8. el-Muḫtâr min künûzi’s-sünne (Kahire 1350/1932; Devha 1977; İskenderiye 1398/1978; nşr. Abdullah el-Ensârî, Kahire 1398/1978). Dirâz’ın Ezher Üniversitesi’nin Usûlüddîn Fakültesi’nde verdiği akaid ve kelâma dair derslerde ele aldığı kırk hadisin tahrîci ve açıklamasından oluşmaktadır.

9. Dirâsât ve buḥûs̱ bi-aḳlâmi telâmiẕetihî ve muʿâṣırîh (haz. Ahmed Mustafa Fazliyye, Küveyt 1428/2007). Daha önce çeşitli gazete ve dergilerde çıkmış elli kadar yazısı ile birlikte Dirâz’la yapılan iki söyleşi ve ona ait on iki makaleyi içerir.

10. el-Mîzân beyne’s-sünne ve’l-bidʿa. Sünnet ve bid‘at ilişkisi hakkında yaptığı konuşmaların notları Ahmed Mustafa Fazliyye tarafından derlenerek kitap haline getirilmiştir (Kahire 1424/2003).

11. Ḥaṣâdü ḳalem (haz. Ahmed Mustafa Fazliyye, Küveyt 2004, 2008; Kahire 2008, 2. bs.). Dirâz’ın tefsir, sünnet, Kur’an ilimleri ve çağdaş problemlerle ilgili basılmış makaleleri ile yazma haldeki bazı araştırmalarını içerir.

12. eṣ-Ṣavm: Terbiye ve cihâd (Kahire 1377/1958; Oruç Terbiye ve Cihaddır, trc. İrfan Kocabaş, İstanbul 1965).

el-Ezher, Risâletü’l-İslâm, el-Hedyü’n-nebevî, el-İslâm, et-Taṣavvuf, Livâʾü’l-İslâm, el-Hidâyetü’l-İslâmiyye, el-Mecelle gibi dergilerde yazıları yayımlanan Dirâz’ın bazı radyo konuşmaları da Min Ḫuluḳı’l-Ḳurʾân (nşr. Abdullah el-Ensârî, Devha 1979), Ve S̱iyâbeke fe-ṭahhir: Ve Libâsü’t-taḳvâ ẕâlike ḫayr (Kahire 1398/1978), Fi’d-Dîn ve’l-aḫlâḳı’l-ḳavmiyye (Kahire 1967), Zâdü’l-müslim fi’d-dîn ve’l-ḥayât (haz. Ahmed Mustafa Fazliyye, Küveyt 2008) başlıkları altında bir araya getirilip yayımlanmıştır.

Dirâz ayrıca babasının açıklamalarla ve hadislerini tahrîc ederek neşrettiği Şâtıbî’ye ait el-Muvâfaḳāt’ı, konu başlıklarını düzenleyip gözden geçirerek yeniden yayımlamıştır (I-IV, Kahire 1975).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 485-486 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız. Bu madde en son 10.12.2021 tarihinde güncellenmiştir.