SEMEV’EL el-MAĞRİBÎ

Ġāyetü’l-maḳṣûd adlı eserinin ekindeki otobiyografisinde verdiği bilgilere göre babası Fas, annesi Basra kökenli olup Bağdat’a yerleşmiş bir yahudi ailesinin çocuğudur. İlk eğitimini kültürlü aile ortamında bir rabbi ve şair olan babasından aldı. Daha sonra Ebü’l-Hasan ed-Deskerî, İbnü’l-Muzaffer eş-Şehrezûrî, İbn Ebû Türâb ve Ebü’l-Hasan b. Nakkāş’tan matematik ve astronomi, filozof Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî’den tıp ve dayısı Ebü’l-Feth el-Basrî’den uygulamalı tıp okudu. Onun Meymûn b. Necîb el-Vâsıtî’nin Kitâbü’l-Ḥisâb, Kerecî’nin el-Bedîʿ ve Ebû Kâmil’in Kitâbü’l-Cebr ve’l-muḳābele’sini hocalarının yardımı olmadan yalnız başına okuduğu bilinmektedir. Çok yüksek bir zekâya sahip olduğu kaydedilen Semev’el on sekiz yaşına geldiğinde eğitimini tamamladı ve on dokuz yaşında kendi matematik tarzını ortaya koyan el-Bâhir adıyla eserini kaleme aldı. Eleştirel bakışı yalnız ilgilendiği bilimleri değil dinî inançlarını da içine alan Semev’el uzun araştırmalar sonucu İslâm’ı seçti, fakat bu kararını babasını üzmemek için uzun süre erteledi. Ancak 558’de (1163) Hz. Muhammed’i rüyasında görünce daha fazla beklemeden ihtida etti ve dört yıl sonra durumu bir mektupla babasına bildirdi. Babası dinine geri çevirmek amacıyla onun yanına gitmek istediyse de yolda öldü. Semev’el ömrünün büyük bir kısmını Bağdat, Musul, Diyarbekir ve Merâga’da geçirdi ve Merâga’da ünlü bir hekim olarak vefat etti. Abdüllatîf el-Bağdâdî onun sayı biliminde döneminde görülmeyen bir seviyeye ulaştığını belirtir ve özellikle keskin zekâsıyla cebir ilminde en son mertebeye çıktığını vurgular. İbnü’l-Kıftî de Semev’el’i gerçek anlamıyla sayı teorisyeni (adedî) ve geometrici (hendesî) kabul etmektedir.

el-Bâhir’de Kerecî’nin el-Faḫrî ve el-Bedîʿ adlı eserlerini birlikte ele alan Semev’el, cebrin aritmetikleştirilmesini, “bilinen yani aritmetik nicelikler üzerinde gerçekleştirilen bütün işlemleri bilinmeyen yani cebirsel nicelikler üzerinde de yapmak” biçiminde tanımlar. Daha sonra tek terimlilerle çok terimlilerin ve özellikle çok terimlilerin bölünmesiyle ilgili temel aritmetik işlemlerinin incelenmesine geçer ve arkasından kesirleri çok terimliler halkasının elemanları yardımıyla yaklaşık olarak ifade etme imkânlarını araştırır. Bir yandan da rasyonel kat sayılı çok terimlilerin kareköklerinin hesaplanmasını ele alır. Çok terimlilerle ilgili bütün bu hesaplamalarda Kerecî’nin bugün kayıp olan bir eserine atıfta bulunarak m$(a+b)^{n}\sum\limits_{k=0}^{n}\left [ _{k}^{n} \right ]a^{n-k}b^{k},n\in N$ şeklinde ifade edilen iki terimlilerin (binom) açılımı ile kat sayılar tablosunu vermeye çalışır. Bu sebeple onun, Kerecî’nin çalışmalarını devam ettirerek ileride Pascal üçgeni diye adlandırılacak olan (a + b)ⁿ açılımının tesbitine yaptığı katkılar önemlidir.

Semev’el, Bîrûnî ve Ömer Hayyâm’dan sonra aritmetik üçgen ve iki terimli formülü yardımıyla n kökünün bulunması için genelleştirilen yöntemleri tekrar ele almış ve altmış tabanlı bir tam sayının n kökünü hesaplamak için “yaklaşık değer” kavramını tanımlayarak daha sonra Ruffini-Horner adı verilen yöntemi kullanıp m$Q = 0; 0, 0, 2, 33, 43, 3, 43, 36, 48, 8, 16, 52, 30$ olmak üzere m$f(x)=x^{5}-Q=0$ örneğini ortaya koymuştur. X. yüzyılın sonlarında ulaşılan, “İncelenen fonksiyonun tablo değerlerini oluşturmak için en doğru değeri tesbit etmek maksadıyla farklı yöntemler nasıl karşılaştırılmalıdır?” şeklindeki sorunu da ele almış ve daha kesin değerler için farklı yöntemleri karşılaştırmayı denemiştir. Öte yandan el-Bâhir’de Kerecî gibi y³ = ax + b şeklindeki denklemleri inceledikten sonra y³ = ax² + bx denklemini de gözden geçirmiş ve benzeri diğer örneklerle rasyonel belirsiz denklem analizini geliştirmiştir. Semev’el’in matematik ilmine diğer bir katkısı da el-Bâhir’in ikinci kitabında yine Kerecî’yi takip ederek matematiksel tümevarım yöntemini başarıyla kullanmasıdır.

Eserleri. Klasik kaynaklarda belirtildiğine göre Semev’el’in eserlerinin sayısı seksen beş olup bunların büyük bir kısmı günümüze ulaşmamış, ancak modern dönemde yapılan araştırmalar sonucunda klasik kaynaklarda yer almayan bazı eserleri bulunmuştur (başlıcaları aşağıda verilen eserlerinin geniş bir listesi için bk. Rosenfeld – İhsanoğlu, s. 184-186).

1. el-Bâhir fi (ʿilmi)’l-cebr. Dört bölümden oluşur. Birinci bölümde rasyonel üslü bir bilinmeyenli çok terimliler üzerine aritmetik işlemler, ikinci bölümde ikinci dereceden denklemler, üçüncü bölümde irrasyonel nicelikler, dördüncü bölümde cebirsel ilkelerin problemlere uygulanması ve problemlerin sınıflandırılması ele alınır. Salâh Ahmed ve Rüşdî Râşid tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1972).

2. el-Kitâbü’l-Ḳıvâmî fi’l-ḥisâbi’l-Hindî. n. dereceden kök hesabını ve ondalık kesirlerle aritmetiksel işlemleri konu alan eser ondalık kesirlerin tarihi açısından önemlidir. Üzerinde Rüşdî Râşid tarafından bir çalışma yapılmıştır (yazma nüshası için bk. Rosenfeld – İhsanoğlu, s. 184).

3. Keşfü ʿavâri’l-müneccimîn ve ġalaṭihim fî eks̱eri’l-aʿmâl ve’l-aḥkâm. Eserde astrolojinin bilimsel değerine itiraz edilir ve çeşitli örneklerle yanlışlığı gösterilmeye çalışılır (Sezgin, VI, 65-66). F. Rosenthal tarafından eserin giriş kısmı İngilizce’ye tercüme edilmiştir (bk. bibl.).

4. Nüzhetü’l-aṣḥâb ve muʿâşeretü’l-aḥbâb (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan, Beyrut 2008). Hasankeyf Artuklu Meliki Nûreddin Muhammed b. Karaaslan için yazılan eserde klasik İslâm tıp geleneğinde nâdiren ele alınan kadın üreme organlarına ilişkin hastalıklar, jinekoloji ve seksoloji konuları incelenmiştir.

5. İfḥâmü’l-Yehûd ve ḳıṣṣatü İslâmi’s-Semevʾel ve rüʾyâhü’n-nebî ʿaleyhi’s-selâm. Semev’el’in müslüman olduktan sonra Yahudiliğe karşı kaleme aldığı polemik içerikli bu eser 1339’da Alfonso Buenombre tarafından Latince’ye tercüme edilmiş, bu arada İslâm kelimesi Hıristiyanlık ile değiştirilerek Semev’el’in Mûsevîlik’ten Hıristiyanlığa geçtiği iddia edilmiş, böylece onun Ortaçağ Avrupası’nda son derece popüler bir isim haline gelmesine yol açılmıştır. Şehâbeddin el-Karâfî ve özellikle İbn Kayyim el-Cevziyye gibi reddiye müelliflerinin geniş ölçüde faydalandıkları eseri önce Moshe Perlmann İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlamış (New York 1964), daha sonra Muhammed Abdullah eş-Şerkāvî ilmî bir neşrini gerçekleştirmiştir (Kahire 1406/1986). Almanca, İtalyanca, İspanyolca ve Rusça tercümeleri de bulunan eser Osman Cilacı tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Bir Rüyanın İzinde, İstanbul 2004).

6. Ġāyetü’l-maḳṣûd fi’r-red ʿale’n-Naṣârâ ve’l-Yehûd (nşr. İmâm Hanefî Seyyid Abdullah, Kahire 1427/2006). Daha önce iki defa Beẕlü’l-mechûd fî ifḥâmi’l-Yehûd adıyla basılan eser (nşr. Muhammed Ahmed eş-Şâmî, Kahire 1960; nşr. Abdülvehhâb Abdüsselâm Tavîle, Dımaşk 1989) bir önceki kitabın biraz daha geliştirilmiş şeklidir. Osman Cilacı bu kitabı da Türkçe’ye çevirmiştir (Yahudiliği Anlamak, İstanbul 1995).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 488-489 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.