ŞİNKĪTÎ, Muhammed Habîbullah

Moritanya’nın Havzulgarbî eyaletine bağlı Tikye köyünde doğdu. İlim adamlarıyla meşhur bir kabilenin reisi olan büyük dedesi Câken el-Eber’e nisbetle Cekenî, Moritanya bölgesinin eski ismi Şinkīt’e nisbetle Şinkītî diye tanındı. Ebü’l-Mevâhib’i kendisine künye olarak seçti. Cömertlikten kinaye olan Mâye’bâ ise dedesi Ahmed’in lakabıdır. Şinkītî ilk eğitimini aile içinde aldı ve Kur’an’ı ezberledi. Muhammed Emîn el-Cekenî’den Kur’an ve kıraat ilimlerini, Ahmed b. Ahmed b. Hâdî el-Lemtûnî’den özellikle Mâlikî fıkhını, onun kardeşi Muhtâr b. Ahmed b. Hâdî’den kazâ usulünü öğrendi. Fransızlar’ın 1909’da Moritanya’yı işgal etmesi üzerine Fas’a göç etti; burada tefsir, hadis ve mantık tahsil etti. Bir müddet Kral Abdülhafîz el-Alevî’ye ders okuttuktan sonra Medine’ye gidip yerleşti. Bir süre Mekke’de oturdu. Fas, Merakeş, Kudüs, Şam ve Kahire gibi yerlerde görüştüğü veya mektuplaştığı Abdülhay el-Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî, Ali b. Zâhir el-Vitrî gibi âlim ve sûfîlerden icâzet aldı. 1924’te Mekke’de iken Abdülhay el-Kettânî’den mektupla icâzet istemesi Kettânî’nin Fihrisü’l-fehâris’inin yazılmasına vesile oldu (Abdülhay el-Kettânî, I, 49-57). Hicaz’daki ikameti süresince Mescid-i Nebevî, Harem-i şerif, Savletiyye ve Felâh medreselerinde ders verdi. Özellikle hadis, fıkıh ve kıraat dersleri büyük ilgi gördü. Hicaz’ın ardından yerleştiği Kahire’de Ezher Üniversitesi Usûlüddin Fakültesi’nde hayatının sonuna kadar hadis okuttu ve bazı ilmî kuruluşlarda görev yaptı. Bu dönemde kendisinden faydalananlar arasında M. Fuâd Abdülbâkī, Ahmed b. Abdurrahman es-Sââtî, Muhammed Yûsuf Benûrî ve Yozgatlı Mehmed İhsan Efendi zikredilebilir. Muhammed Mustafa el-Merâgī, Muhammed Bahît el-Mutîî, Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî, Abdülhay el-Kettânî gibi âlimler yanında Fas Kralı Abdülhafîz el-Alevî ve Osmanlı sonrası Yemen devletinin kurucusu İmam Yahyâ, Şinkītî’nin Zâdü’l-müslim’i için yazdıkları takrizlerde ondan övgüyle söz etmişlerdir (Zâdü’l-müslim, V, 554-567). 2 Şubat 1944’te Kahire’de vefat eden Şinkītî, İmam Şâfiî Kabristanı’na defnedildi. Şinkītî’nin zengin kütüphanesinin ölümünden sonra satıldığı belirtilmektedir.

Moritanya gibi Mâlikî mezhebinin ve çeşitli tasavvufî cereyanların hâkim olduğu bir coğrafyada yetişen Şinkītî, dönemin revaçta olan modernist ve Selefî akımlarından etkilenmeyen mutedil ve sûfîmeşrep bir âlimdir. İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı hakkında yazdığı Delîlü’s-sâlik adlı manzumenin son bölümünde ictihad ve taklidin mahiyeti, müctehid olmayanların naslardan hüküm çıkarmasının yanlışlığı ve mezhep imamlarını taklidin gerekliliği gibi hususlar üzerinde durmuş, Zâdü’l-müslim şerḥu Fetḥi’l-Münʿim’de hadislerin anlaşılması meselesi yanında güncel sorunlara da değinmiştir (Sa‘deddin Mansûr Muhammed, XLI/3 [2006], s. 75-76). Ayrıca o devirde tartışma konusu olan Hz. Îsâ ve Mehdî’ye dair rivayetler, tasavvuf, tevessül ve teberrük gibi meselelerle ilgilenmiştir. Şinkītî’nin hadisle ilgili bazı görüşleri eleştirilmiştir. Nitekim Süyûtî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr ve Ziyâdetü’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr’inin Yûsuf en-Nebhânî tarafından birleştirilmesiyle meydana gelen el-Fetḥu’l-kebîr’e yazdığı tanıtımda Süyûtî’nin bu iki eserinde çok zayıf rivayetlerin bulunmadığını, ayrıca belirli şartlarla fezâil konularında zayıf hadisle amel edilebileceğini söylemesi tenkit edilmiş (M. Nâsırüddin el-Elbânî, I, 39 vd.), Şinkītî’nin hadis usulü prensiplerini yeterince uygulamadığı ve sahih hadisle zayıf rivayetleri ayırma hususunda hassas davranmadığı söylenmiştir (Mahmûd Saîd Memdûh, s. 157-158).

Eserleri. 1. Zâdü’l-müslim fîme’ttefeḳa ʿaleyhi’l-Buḫârî ve Müslim. Ṣaḥîḥayn’daki müşterek hadislerin alfabetik olarak sıralandığı bir çalışmadır. Müellif eserinde 1370 civarında hadis bulunduğunu söylemişse de (V, 539) matbu nüshadaki (Beyrut 1981) sayı 1296’dır (M. Fuâd Abdülbâkī esere ilâveler yapmak suretiyle el-Lüʾlüʾü ve’l-mercân’ı oluşturmuştur). Takrîrî sünnet kapsamındaki hadisler yanında merfû hükmündeki bazı rivayetler esere alınmadığından bu çalışmada Ṣaḥîḥayn’daki müşterek rivayetlerin tamamı bulunmamaktadır. Müellif eserin hâtime bölümünde “kâne” ile başlayan siyer ve şemâil hadislerini, “lâ” ile başlayan rivayetleri ve “nehâ” ile başlayan yasakları da kaydetmiştir. Senedlerini hazfederek aldığı hadislerin Ṣaḥîḥayn’daki yerlerine el-Muʿlim (et-Taḳyîdü’l-muʿlim) bi-mevâżiʿi eḥâdîs̱i Zâdi’l-müslim adını verdiği notlarda işaret etmiş ve Fetḥu’l-münʿim bi-beyâni mâ uḥtîce li-beyânihî min Zâdi’l-müslim’de hadisleri kısaca açıklamıştır. Bu üç eser birlikte basılmıştır (Kahire 1348, 1954-1956, 1967; Dımaşk 1981). Müellifin Esaḥḥu mâ verede baʿde’l-Ḳurʾân li’l-müslim mimme’ttefeḳa ʿaleyhi’l-Buḫârî ve Müslim ve İtḥâfü ebnâʾi’z-zemen bi-ḥaṣri me’ttefeḳa ʿaleyhi’ş-Şeyḫân mine’l-eḥâdîs̱ el-muṣaddera bimen adlı eserleri de onun Zâdü’l-müslim’den yaptığı özetlerdir.

2. Delîlü’s-sâlik ilâ Muvaṭṭaʾi’l-İmâm Mâlik. el-Muvaṭṭaʾın Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inden üstün olduğunu anlatan 922 beyitlik bir eserdir (nşr. Muhammed Ali b. Hüseyin, Kahire 1340). Şinkītî bu manzumeyi önce Tebyînü’l-medârik li-naẓmi Delîli’s-sâlik adıyla şerhetmiş, daha sonra bu şerhten yaptığı seçmelerle İḍâʾetü’l-ḥâlik min elfâẓi Delîli’s-sâlik ilâ Muvaṭṭaʾi’l-İmâm Mâlik’i meydana getirmiştir (Kahire 1354/1935; Beyrut 1995). Onun ayrıca el-Muvaṭṭaʾ üzerine Zübdetü’l-mesâlik li’l-icâze fî rivâyâti Muvaṭṭaʾi Mâlik adlı bir risâlesi ve Fetḥu’l-ḳadîri’l-mâlik fî şerḥi elfâẓi Muvaṭṭaʾi Mâlik isimli yarım kalmış bir şerhi vardır.

3. Kitâbü Îḳāẓi’l-aʿlâm li-vücûbi ittibâʿi resmi’l-Muṣḥafi’l-İmâm. Eserde Hz. Osman’ın mushaflarının imlâsına uymanın gerekliliği vurgulanmaktadır (Beyrut 1345/1926; 1402/1982).

4. Hediyyetü’l-muġīs̱ fî ümerâʾi’l-müʾminîn fi’l-ḥadîs̱. Hadiste “müminlerin emîri” diye nitelendirilen on altı âlimin tanıtıldığı seksen dokuz beyitlik bir manzume olup (Kahire 1939; nşr. Remzî Sa‘deddin Dımaşkıyye, Beyrut 1410/1989) Abdülfettâh Ebû Gudde esere on âlim daha ekleyerek Ümerâʾü’l-müʾminîn fi’l-ḥadîs̱’ini oluşturmuştur (Cevâbü’l-ḥâfıẓ Ebî Muḥammed ʿAbdilʿaẓîm el-Münẕirî el-Mıṣrî [Halep 1990] içinde, s. 103-125).

5. İkmâlü’l-minne bi’ttiṣâli senedi’l-muṣâfaḥa el-mudḫile li’l-cenne. Musâfaha ile alınan müselsel hadis isnadlarını ihtiva eder (Kahire 1345, 2. bs.).

6. el-Ḫulâṣatü’n-nâfiʿatü’l-ʿaliyye(ʿilmiyye) el-müʾeyyede bi-ḥadîs̱i’r-raḥme el-müselsel bi’l-evveliyye. Eserde müselsel bazı hadislerle birlikte müellifin icâzetleri yer almaktadır (Kahire 1338, en-Neṣâʾiḥu’d-dîniyye ile birlikte).

7. Kifâyetü’ṭ-ṭâlib li-menâḳıbi ʿAlî b. Ebî Ṭâlib (nşr. Muhammed Mahmûd Vuld Muhammed el-Emîn, el-Ayn 2005).

Şinkītî’nin Mısır’da basıldığı söylenen eserleri arasında Tezyînü’d-defâtir bi-menâḳıbi Veliyyillâh eş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir, el-Fetḥu’l-bâṭınî ve’ẓ-ẓâhirî fî nes̱ri ve naẓmi’l-virdi’l-Ḳādirî, Eṣaḥḥu mâ verade fi’l-Mehdî ve ʿÎsâ, el-Cevâbü’l-muḳniʿ el-muḥarrer fî aḫbâri ʿÎsâ ve’l-Mehdiyyi’l-muntaẓar, eṣ-Ṣaḥâbiyyât ve aḥdâs̱ü’s-sîre, el-Fevâʾidü’s-seniyye fî baʿżi’l-meʾâs̱iri’n-nebeviyye, Hidâyetü’r-Raḥmân fîmâ s̱ebete mine’d-duʿâʾi’l-müstaʿmel fî leyleti’n-nıṣfi min şaʿbân bulunmaktadır (Sa‘deddin Mansûr Muhammed, s. 70-71). Onun diğer bazı eserleri şunlardır: Ahdarî’nin mantığa dair es-Süllemü’l-mürevnaḳ adlı eserinin şerhi es-Sebkü’l-bedîʿi’l-muḥkem fî şerḥi naẓmi’s-Süllem; yine Ahdarî’nin meânî, beyân ve bedî‘ ilimleri hakkındaki el-Cevherü’l-meknûn’unun şerhi İbrâzü’d-dürri’l-maṣûn ʿale’l-Cevheri’l-meknûn; İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-Varaḳāt’ının Yahyâ b. Nûreddin el-Umraytî tarafından yapılan nazmının şerhi Envârü’n-nefeḥât fî şerḥi Naẓmi’l-Varaḳāt; dayısı Muhammed b. Ahmed b. Tebeyy’in manzum siyeri el-Lübâb üzerine kaleme aldığı Müsâmeretü’l-aḥbâb fî şerḥi’l-Lübâb adlı şerh ve onun muhtasarı Münyetü’ṭ-ṭullâb fî ḥalli elfâẓi’l-Lübâb; el-Muvaṭṭaʾ ve Ṣaḥîḥayn’da Mâlik-Nâfi‘-İbn Ömer isnadıyla gelen hadislerden oluşturduğu Erbaʿûne ḥadîs̱en bi-rivâyeti Mâlik ʿan Nâfiʿ ʿan İbn ʿÖmer; kadılık ahkâmıyla ilgili manzumesi Süllemü’l-ḳużât ilâ sülûki ṭuruḳi’n-necât; peygamberlerle tevessül ve teberrük etmenin cevazına dair 700 beyitlik bir manzume olan, daha sonra üzerine hâşiye yazdığı Ḥücecü’t-tevessül; Arap diliyle ilgili Fâkihetü’l-ḫivân fî naẓmi aʿlâ düreri’l-beyân ve bunun hâşiyesi Ferâʾidü’l-beyân ʿalâ Fâkiheti’l-ḫivân; Abdülazîz ez-Zemzemî’nin tefsir usulüyle ilgili manzum eserinin şerhi olan Teysîrü’l-ʿasîr min ʿulûmi’t-tefsîr ve bunun muhtasarı Taḳrîbü’t-teysîr min ʿulûmi’t-tefsîr; İbn Hacer’in Nuḫbetü’l-fiker’ine dair İncâḥu’l-ḳarye şerḥu’n-Nuḫbe. Şinkītî’nin ayrıca şiirlerini topladığı büyükçe bir divanı vardır (eserleri hakkında ayrıca bk. Ebû Bekir b. Ahmed el-Habeşî el-Alevî, s. 74-76).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 173-174 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.