NEBHÂNÎ, Yûsuf b. İsmâil

1265 (1849) yılında Filistin’in Nablus bölgesindeki Hayfa şehri yakınlarında bulunan İczim köyünde doğdu. Benî Nebhân kabilesinden geldiği için Nebhânî nisbesiyle anıldı. İlk öğrenimini babasının yanında yaptı. On yedi yaşında iken Kahire’ye gitti ve Ezher Üniversitesi’nde okumaya başladı. Orada sonraları şiddetle muhalefet edeceği Cemâleddîn-i Efgānî ve Muhammed Abduh gibi meşhur âlimleri tanıdı. Bu arada özel ders gördüğü hocası Şeyh İbrâhim es-Sekkā’dan icâzet aldı. Ezher’den mezun olduktan sonra (1873) memleketine dönüp Akkâ’daki Cezzâr Ahmed Paşa Camii’nde ders vermeye başladı, ayrıca Şam’a geçerek Seyyid Şerîf Mahmud Efendi’nin ilim halkasına katıldı ve ondan da icâzet aldı. 1876’da İstanbul’a gidip el-Cevâʾib gazetesinde editörlük ve Arapça kitapların tashihi görevinde bulundu. Ardından Kuzey Irak’taki Köysancak kasabasında bir yıl kadar kadılık yaptı. Bağdat ve Şam’a gerçekleştirdiği kısa ziyaretlerden sonra 1880’de İstanbul’a döndü ve ilk eseri olan eş-Şerefü’l-müʾebbed li-Âli Muḥammed’i telif etti. Sultan II. Abdülhamid’in yakın çevresinde yer aldı ve önce Lazkiye, ardından Kudüs ceza mahkemelerinin başına getirildi. Kudüs’te iken kendisini Kādiriyye tarikatına yönlendiren Hasan b. Halâve el-Gazzî ile tanıştı. 1888’de yeni kurulan Beyrut Yüksek Hukuk Mahkemesi başkanı oldu. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Sultan Abdülhamid’le münasebeti dolayısıyla bu görevinden uzaklaştırıldı (1909). Bunun üzerine Medine’ye göç ederek bütün vaktini eser telifine ayırdı. Birçok talebe yetiştiren Nebhânî’den Muhammed b. Ahmed el-Hâşimî, Muhammed Sultan el-Hucendî, Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk ve Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî gibi şahsiyetler yararlandı. 1916’da Şerîf Hüseyin hareketinin başlaması üzerine Medine’den ayrılıp kendi köyüne döndü. 1932 yılında Beyrut’ta vefat etti.

İslâm dünyasının Batı’dan gelen tesir ve değişimlere mâruz kaldığı bir dönemde yaşayan Nebhânî, derleme türü çalışmalarıyla klasik ilim geleneğine hizmet etmeye gayret göstermiştir. Batı’nın kültür ve düşünce yoluyla müslümanlar üzerinde nüfuz kurmasına karşı çıkan ve bu sebeple yenilikçi hareketlere oldukça mesafeli duran Nebhânî ictihadın tekrar canlandırılması, medreselerin ıslahı gibi çabalara destek vermemiş, Cemâleddîn-i Efgānî, Muhammed Abduh, Mahmud Şükrî el-Âlûsî ve M. Reşîd Rızâ gibi şahsiyetlere sert eleştiriler yöneltmiştir. Ayrıca Batılılar’ın açtığı okullara gitmenin zararları üzerinde durmuş, misyonerlere ait bu kurumlarda Hıristiyanlık kültürünün öğretildiğini söylemiştir. Tasavvufu dışlayan Selefîliğe de karşı çıkmış, ulemânın eserleriyle gelen kültür mirasını sahiplenip kitlelere yaymayı hedef edinmiştir. Nebhânî, Osmanlılar’ın İslâm’a yönelik hizmetlerinden övgüyle söz etmiş ve II. Abdülhamid’in politikasını savunarak bütün müslümanları onun etrafında birleşmeye çağırmıştır.

Eserleri. A) Akaid. 1. Ḥüccetullāh ʿale’l-ʿâlemîn. Hz. Peygamber’in nübüvvetini müjdeleyen haberlere ve mûcizelerine dair rivayetleri içeren hacimli bir eserdir (Beyrut 1316).

2. Ḫulâṣatü’l-kelâm fî tercîḥi dîni’l-İslâm (Kahire 1318). Saʿâdetü’l-enâm fi’t-tibâʿi dîni’l-İslâm da (Beyrut 1326) aynı konuyu ele alan bir risâlesidir.

3. el-İstiġās̱etü’l-kübrâ bi-esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (Beyrut 1319).

4. Şevâhidü’l-ḥaḳ fi’l-istiġās̱e bi-seyyidi’l-ḫalḳ (Kahire 1322, 1393/1973, Beyrut 1393/1973; 1410/1990). Resûl-i Ekrem’in kabrini ziyaret edip mâneviyatından yardım istemenin cevazına dairdir. Eserde başta Takıyyüddin İbn Teymiyye olmak üzere istigāse görüşünü reddeden çeşitli âlimler eleştirilmekte, bu arada naklî delillere ve tarihî rivayetlere yer verilmektedir. Mahmûd Şükrî el-Âlûsî esere Ġāyetü’l-emânî fi’r-red ʿale’n-Nebhânî adıyla bir reddiye yazmıştır (Kahire 1327; Riyad 1422/2001).

5. Nücûmü’l-mühtedîn ve rücûmü’l-muʿtedîn fî delâʾili’n-nübüvve (Kahire 1322).

6. el-Burhânü’l-müsedded fî is̱bâti nübüvveti seyyidinâ Muḥammed (Beyrut 1324; Limasol 1408/1987).

7. el-Esâlîbü’l-bedîʿa fî fażli’ṣ-ṣaḥâbe ve iḳnâʿi’ş-Şîʿa (Kahire 1323; Beyrut 1394/1973; Tunus 1989).

8. ʿAlâmâtü ḳıyâmi’s-sâʿati’ṣ-ṣuġrâ ve’l-kübrâ (Limasol 1408/1987).

B) Siyer ve Şemâil. 1. Vesâʾilü’l-vüṣûl ilâ şemâʾili’r-Resûl (Beyrut 1309, 1422/2002). Başta Tirmizî’nin Şemâʾilü’n-nebeviyye’si olmak üzere çeşitli hadis kaynaklarına dayanılarak yazılmıştır. Abdullah b. Saîd Muhammed el-Lahcî eseri Müntehe’s-sûl ʿalâ Vesâʾili’l-vüṣûl adıyla şerhetmiştir (Beyrut 1419/1998).

2. eş-Şerefü’l-müʾebbed li-Âli Muḥammed (Beyrut 1309, 1380/1961).

3. el-Envârü’l-Muḥammediyye mine’l-Mevâhibi’l-ledünniyye (Beyrut 1310, 1312; Kahire 1320; İstanbul 1394/1974). Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’ye ait eserin özetidir.

4. en-Naẓmü’l-bedîʿ fî mevlidi’ş-şefîʿ (Beyrut 1312).

5. el-Mecmûʿatü’n-Nebhâniyye fî medâʾiḥi’n-nebeviyye (Beyrut 1320, 1394/1974). Müellifin Resûl-i Ekrem’e dair manzum ve mensur risâlelerini ihtiva eder. el-ʿUḳūdü’l-lüʾlüʾiyye fî medâʾiḥi’l-Muḥammediyye de (Dîvânü’l-medâʾiḥi’n-nebeviyye, Beyrut 1329) benzer bir derlemedir.

6. el-Esmâʾ fîmâ li-Seyyidinâ Muḥammed mine’l-esmâʾ (Beyrut 1323). Müellif bu eserin Aḥsenü’l-vesâʾil fî naẓmi esmâʾi’n-nebiyyi’l-kâmil başlıklı manzum bir versiyonunu da kaleme almıştır (Beyrut 1323).

7. Cevâhirü’l-biḥâr fî feżâʾili’n-nebiyyi’l-muḫtâr (Beyrut 1327, 1417/1997; Kahire 1379/1960). Çok sayıda kitaptan alıntıların yer aldığı, Resûl-i Ekrem’in hususiyetlerine dair sıkça tekrarlanan sözlerin toplandığı bir eserdir.

8. Ġazavâtü’r-Resûl (Sûse 1989).

9. el-Feżâʾilü’l-Muḥammediyye. Hacimli bir çalışma olup konuyla ilgili 782 eserin listesi verilerek âyetler, hadisler ve diğer rivayetler sıralanmıştır (nşr. Mahmûd Fâhûrî, Halep 1414/1994).

C) Hadis. 1. el-Erbaʿîne erbaʿîn min eḥâdîs̱i seyyidi’l-mürselîn. Birincisi kutsî, diğerleri nebevî hadisler olmak üzere kırk adet kırk hadis çalışmasının derlendiği bir eserdir (muhtevası ve kaynakları için bk. KIRK HADİS). Otuz beşi kendi derlemesi, beşi diğer âlimlere ait olan bu kırk hadisler Mecmûʿu’l-Erbaʿîn adıyla da bilinir (Kahire 1372/1952, 2. bs.). Nebhânî’nin müstakil olarak basılan kırk hadisleri arasında el-Eḥâdîs̱ü’l-erbaʿîn fî feżâʾili seyyidi’l-mürselîn (Beyrut 1315), el-Eḥâdîs̱ü’l-erbaʿîn min ems̱âli efṣaḥi’l-ʿâlemîn (Küveyt 1408/1988), el-Eḥâdîs̱ü’l-erbaʿîn fî vücûbi tâʿati emîri’l-müʾminîn (Beyrut 1312) ve el-Eḥâdîs̱ü’l-erbaʿîn fî fażli’l-cihâd ve’l-mücâhidîn (Beyrut 1404/1984) zikredilebilir.

2. Münteḫabü’ṣ-ṣaḥîḥayn min kelâmi seyyidi’l-kevneyn (Kahire 1329).

3. el-Fetḥu’l-kebîr fî żammi’z-Ziyâdeti ile’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. Celâleddin es-Süyûtî’nin kısa hadisleri derleyen el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’i ile yine kendisinin buna ilâve ettiği 4440 hadisten oluşan Ziyâdetü’l-Câmiʿ adlı zeylindeki hadislerin alfabetik şekilde sıralanmasından meydana gelmiştir (Beyrut, ts., [Dârü’l-erkam]; Kahire 1351). Eser, Tertîbü eḥâdîs̱i’ṣ-ṣaḥîḥ li-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr ve Ziyâdetih adıyla da basılmıştır (Riyad 1406).

4. İtḥâfü’l-müslim bimâ (verede) fi’t-terġīb ve’t-terhîb min eḥâdîs̱i’l-Buḫârî ve Müslim (Kahire 1951). Me’mûn es-Sâgarcî tarafından yeni bir neşri gerçekleştirilmiş olup Münzirî’nin aynı adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Beyrut 1411/1991).

5. Tehẕîbü’n-nüfûs fî tertîbi’d-dürûs (Kahire 1329). Nevevî’nin Riyâżü’ṣ-ṣâliḥîn adlı eserinin muhtasarıdır.

D) Dua ve Ezkâr. 1. Efḍalü’ṣ-ṣalavât ʿalâ seyyidi’s-sâdât (Beyrut 1309, 1317, 1996). Nebhânî’nin bundan başka Saʿâdetü’d-dâreyn fi’ṣ-ṣalâti ʿalâ seyyidi’l-kevneyn (Beyrut 1316, 1318) ve Ṣalavâtü’s̱-s̱enâʾ ʿalâ seyyidi’l-enbiyâʾ (Beyrut 1317) adlı risâleleri vardır.

2. Riyâżü’l-cenne fî eẕkâri’l-Kitâb ve’s-Sünne (Beyrut 1319).

3. el-Virdü’ş-şâfî mine’l-mevridi’ṣ-ṣâfî (Beyrut 1319).

4. Müferricü’l-kürûb ve müferriḥu’l-ḳulûb (Beyrut 1323, 1424/2003). Hz. Peygamber ile diğer nebîlerden ve sâlih kişilerden rivayet edilen dua ve zikirleri içerir.

5. ed-Delâlâtü’l-vâḍıḥât ʿalâ Delâʾili’l-ḫayrât. Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî’nin salavat mecmuası üzerine yazılmış bir şerhtir (Kahire 1955).

6. Câmiʿu’s̱-s̱enâ ʿalellāh. Eserde hadislerde geçen veya sahâbe ile âlimlere ait olan övgü ve yakarışları bir araya getirilmiştir (Halep 1408/1988; Beyrut 1417/1996).

E) Diğer Eserleri. 1. Ḫulâṣatü’l-beyân fî baʿżı meʾâs̱iri’s-Sulṭân ʿAbdilḥamîd Ḫân (Beyrut 1312).

2. Saʿâdetü’l-meʿâd fî muvâzeneti Bânet Süʿâd (Beyrut 1315). Kâ‘b b. Züheyr’in meşhur kasidesi hakkındadır.

3. Hâdi’l-mürîd ilâ ṭuruḳi’l-esânîd (Beyrut 1317). Nebhânî, hocalarının adını ve onlardan okuduğu kitapları kaydettiği bu eserin sonunda kısa otobiyografisine de yer vermiştir.

4. İrşâdü’l-ḫayârâ fî taḥẕîri’l-müslimîn min medârisi’n-Naṣârâ (Kahire 1322).

5. el-Beşâʾirü’l-îmâniyye fi’l-mübeşşirâti’l-menâmiyye (Beyrut 1329).

6. Ḳurretü’l-ʿayn mine’l-Beyżâvî ve’l-Celâleyn (Kahire 1338/1919, 1360). Kādî Beyzâvî ile Celâleyn tefsirlerinden yapılmış seçmelerden oluşmuştur.

7. Câmiʿu kerâmâti’l-evliyâʾ. Binden fazla mutasavvıfın hayat hikâyesini ihtiva eden eseri (Kahire 1394/1974) Abdülhalik Duran Sahabeden Günümüze Veliler ve Kerametleri adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (I-IV, İstanbul, ts., [Hikmet Neşriyat]).

8. Sebîlü’n-necât fi’l-ḥubbi fillâh ve’l-buġżi fillâh (İstanbul 1985; Limasol 1412/1992).

9. Delîlü’l-muḫtâr ilâ aḫlâḳı’l-aḫyâr. Alışveriş ve ticaret ahlâkı ile malî ibadetler hakkındaki rivayetleri içerir (Limasol 1408/1987).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 471-472 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız. Bu madde en son 10.09.2022 tarihinde güncellenmiştir.