URYÂNÎ OSMAN EFENDİ

Halep’te doğdu, Uryânî lakabıyla meşhur olup babasının adı Abdullah’tır. Medrese öğrenimini Kilis’te tamamladıktan sonra özel bir davetle İstanbul’a gitti. Derin bilgisi, güzel ahlâkı ve takvâsıyla burada çok ilgi gördü, öğretimde tercih edilen bir hoca oldu, kısa sürede çevresinde kalabalık bir talebe grubu oluştu ve bunların birçoğuna icâzet verdi. İstanbul’da kaldığı müddet içinde çeşitli eserler yazdı. Daha sonra gittiği Medine’de sekiz yıl yaşadı ve orada vefat ederek Hz. Osman’ın mezarının yakınına defnedildi. Muhammed ve Mustafa adlarında iki oğlu vardı. Uryânî Osman Efendi, tâvizsiz bir Hanefî ve Mâtürîdî âlimi olup daha çok kelâm, fıkıh ve Arap edebiyatı alanlarında eserler kaleme almıştır (Ḫayrü’l-ḳalâʾid, nâşirin takdim yazısı, s. 1).

Eserleri. 1. Ḫayrü’l-ḳalâʾid fî şerḥi Cevâhiri’l-ʿaḳāʾid. Hızır Bey’in kelâma dair el-Ḳaṣîdetü’n-nûniyye’sinin şerhidir (İstanbul 1301). Bazı kaynaklarda adı Baḥrü’l-ḳalâʾid fî şerḥi’l-ʿaḳāʾid diye geçmektedir (Îżâḥu’l-meknûn, I, 165). Kahire, Medine, İstanbul ve Anadolu’nun değişik şehirlerindeki kütüphanelerde kayıtlı nüshalarından çok meşhur olduğu anlaşılan eserin sadece İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde onu aşkın nüshası mevcuttur (meselâ bk. AY, nr. 97, 2473, 2677). Müellif hattı nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 2194). Ḫayrü’l-ḳalâʾid Şerîf Paşazâde Mehmed Esad Muhammed Esed b. Muhammed (İÜ Ktp., TY, nr. 4386) ve Abbas Fevzi (İÜ Ktp., TY, nr. 4665) tarafından Hayrü’l-kalâid fî şerhi Cevâhiri’l-akāid ve tercemetüh adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir. Bazı kaynaklarda eserin es-Sevâdü’l-aʿẓam diye bilindiği kaydedilmekte ve kapak sayfasında Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’n-nûniyye li-ʿOs̱mân el-ʿUryânî el-müsemmâ Kitâbü’s-Sevâdi’l-aʿẓam başlığının yer aldığı bir eser basılmış bulunmaktadır (İstanbul 1309). Ancak yapılan karşılaştırmada söz konusu eserin el-Ḳaṣîdetü’n-nûniyye şerhiyle ilgisinin bulunmadığı ve iç kapakta da yazıldığı üzere Hakîm es-Semerkandî’ye ait es-Sevâdü’l-aʿẓam adlı risâle olduğu tesbit edilmiştir. Muhammed Halîl el-Murâdî, Anadolu’da bulunurken Uryânî Osman Efendi’nin Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’n-nûniyye ve Şerḥu’l-Hemziyye gibi bazı eserlerini mütalaa ettiğini belirtmektedir (Silkü’d-dürer, III, 160).

2. Mirṣâdü’l-murâd fî şerḥi taḫmîsi Bânet Süʿâd. Kâ‘b b. Züheyr’in meşhur kasidesinin şerhi olup çeşitli kütüphanelerde nüshaları mevcuttur (meselâ bk. İÜ Ktp., AY, nr. 2577, 2677; Dârü’l-kütübi’l-Kutriyye, nr. 1129; Ârif Hikmet Ktp., nr. 28/243).

3. Şerḥu’l-Ḳaṣîdeti’l-hemziyye fi’l-medḥi’n-nebeviyye. Ḳaṣîdetü’l-bürde müellifi Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî’nin 455 beyitlik diğer ünlü kasidesine yazılan şerhtir. Bağdatlı İsmâil Paşa’nın bu eseri İbn Hacer el-Heytemî’nin el-Ḳaṣîdetü’l-hemziyye’sinin şerhi olarak kaydetmesi (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 658) doğru değildir. Zira İbn Hacer, kasidenin müellifi olmayıp Bûsîrî’nin kasidesine el-Mineḥu’l-Mekkiyye fî şerḥi’l-Hemziyye adıyla bir şerh yazmıştır (bk. DİA, XIX, 533; XXIV, 569).

4. Şerḥu Ḳaṣîdeti İbn Ḳaḍîb el-Bân. Abdullah b. Muhammed Hicâzî’nin Hz. Peygamber için yazdığı kasideye şerhtir (İÜ Ktp., AY, nr. 1517).

5. el-Kâşif li-edʿiyeti’n-nebiyyi’l-ekrem fî şerḥi’l-Ḥizbi’l-aʿẓam. Bağdatlı İsmâil Paşa tarafından bu adla kaydedilen eser (Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 658) Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshasında (Âşir Efendi, nr. 269) Şerḥu’l-Ḥizbi’l-aʿẓam ve’l-virdi’l-efḫam diye adlandırılmış olup Ali el-Kārî’ye ait eserin şerhidir. Ayrıca değişik kütüphanelerde yer alan er-Remzü’l-kâmil fî şerḥi’d-duʿâʾi’ş-şâmil adlı risâle de (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 57, 1155; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 637; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2885) aynı eser olmalıdır.

6. Zübdetü’l-ḳırâ fî şerḥi Ümmi’l-ḳurâ fî meḍhi ḫayri’l-beriyye (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 909). Mekke’nin faziletine dairdir.

Uryânî Osman Efendi’nin İmam Birgivî’nin el-ʿAvâmilü’l-miʾe’sinin üzerine Şerḥu’l-ʿAvâmil ile Şerḥu’l-Elfiyye ve Şerḥu’l-Ḥicâziyye adlı risâleleri de bulunmaktadır. Osman Efendi’nin bunların dışında başka eserlerinin de olduğu, ancak bunların çoğunun oğlu Mustafa Efendi’nin (Serkîs, II, 1322) veya diğer oğlu Muhammed’in (Osmanlı Müellifleri, I, 367) evinde muhafaza edilirken İstanbul’da çıkan meşhur Çarşamba yangınında yandığı kaydedilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 624-625 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.