VÂKIF, Molla Penah

1717’de Kazak bölgesinin Kıraksalahlı köyünde doğdu. Babası Mehdi Ağa’dır. İyi bir medrese eğitimi aldı. Devrin tanınmış âlimlerinden Şefî Efendi’nin öğrencisi oldu. Tahsilini tamamladıktan sonra medreselerde hocalık yapmaya başladı. 1759’da Gürcistan sınırında Gürcüler’le Azerbaycan Türkleri arasında çıkan ve halk arasında “el döndü” diye bilinen karışıklıklar sebebiyle Karabağ hanlıklarına göç eden yarı göçebe ahali arasında Molla Penah’ın ailesi de vardı. Molla Penah bir müddet Terterbasar, Şuşa gibi şehirlerde medreselerde ders vermeye devam etti. Geniş bilgisi, keskin zekâsı, “Vâkıf” mahlasıyla yazdığı şiirlerinden dolayı çok sevildi. Halk arasında onun için söylenen, “Her okuyan Molla Penah olmaz” sözü zamanla atasözü haline gelmiştir.

Vâkıf’ın şöhretini duyan Karabağ Hanı İbrâhim onu sarayına aldı. Önce eşik ağası olarak (hanlığın dış işleriyle ilgilenen görevli) çalıştı, ardından başvezirliğe kadar yükseldi. Karabağ Hanlığı’nın siyasî, içtimaî ve iktisadî hayatında yaklaşık yirmi yedi yıl önemli hizmetlerde bulundu. Gürcistan, Rusya ve diğer Azerbaycan hanlıklarıyla Karabağ Hanlığı arasındaki ilişkilerde büyük rol oynadı. 1795’te İran’ın Karabağ Hanlığı’na saldırması sırasında dağlık arazide müstahkem bir kale olan Şuşa’nın savunulmasında tedbirli ve dirayetli tavırlarıyla öne çıktı. Kaleyi ele geçiremeyen İran şahı Gürcistan’a yönelerek Tiflis’i yağmalattı. Bölgedeki savaşlar halkın zor durumda kalmasına, mahsulün de azalmasına yol açtı. O dönemde Gürcistan’ın müttefiki olan Rus ordusunun bölgeden uzaklaşmasını fırsat bilen İran Şahı Ağa Muhammed Kaçar 1797’de yeniden Karabağ’a hücum etti. Karabağ Hanı İbrâhim Dağıstan’a çekilirken şehrin idaresini Molla Penah’a bıraktı. Şuşa şehri bu defa teslim oldu ve Molla Penah hapse atıldı. İdam edileceği günü beklerken İran şahı bir suikastla öldürülünce İran ordusu geri çekildi, o da kurtuldu. Fakat İran şahı tarafından Karabağ Hanlığı’nın başına getirilen İbrâhim Han’ın yeğeni Mehemmed Bey Cevanşir, Vâkıf’ı ve “Âlim” mahlasıyla şiirleri bulunan oğlu Ali’yi öldürttü. Ardından evi yağmalandı; güzelliğiyle meşhur karısı Kızhanım’ı Mehemmed Bey Cevanşir kendi nikâhına aldı. Vâkıf’ın İbrâhim Han’ı desteklediği, yeğeninin onun yerine Karabağ hanı olmasına karşı çıktığı için öldürüldüğü iddia edilmektedir. Nitekim İbrâhim Han, Karabağ Hanlığı’nı tekrar ele geçirdikten sonra bir bahaneyle yeğeni Mehemmed Bey Cevanşir’i Şeki’ye gönderdi. Orada tutuklanan Mehemmed Bey, Vâkıf’ın dostu Şirvan Hanı Mehemmed Hüseyin’e teslim edildi; Şirvan hanı da onu katlettirdi. Bu olay, İbrâhim Han’ın Vâkıf’ı sevip takdir ettiğini ve onu haksız yere öldürten yeğenini cezalandırdığını göstermektedir. Vâkıf’ın evi yağmalanırken şiirleri, el yazması eserleri de muhtemelen yok edilmiştir. Ele geçen şiirlerinin çoğu bazı mecmua ve cönklerden, bir kısmı da halk ağzından derlenmiştir.

Vâkıf, Azerbaycan edebiyatında realist şiirin ilk temsilcilerinden biri olarak kabul edilir. Klasik Doğu edebiyatını çok iyi bilmesine ve aruz vezniyle klasik tarzda şiirler yazmasına rağmen daha çok halk şiiri nazım şekillerinde âşık şiiri gelenekleriyle klasik şiir zevkini bağdaştırıp bir senteze ulaştığı ve oldukça canlı bir halk diliyle yazdığı koşma, geraylı, gazel ve muhammesleriyle tanınır. Şiirleri hem aydın zümre hem de halk arasında çok sevilmiş, günümüze kadar yazılı metinlerden ziyade hâfızalarda yaşamıştır. Azerbaycan âşıkları tarafından bestelenen ve çeşitli saz havalarında okunan birçok şiiri vardır. Vâkıf klasik şiirin mazmunlarını, tasavvufî düşünce ve imajları nikbin, hatta şuh bir eda ile gerçek aşk anlayışını ifade etmek için kullanır. Öte yandan yaşadığı dönemin sosyal ve siyasal hayatını yansıtan, eleştiren şiirleriyle de tanınır. Bunlar arasında “görmedim” redifli muhammesi meşhurdur. Vâkıf’ın Azerbaycan edebiyatındaki yerini ilk defa Mirza Feth Ali Ahundzâde belirlemiş, daha sonra bazı Azerbaycan edebiyat tarihçileri ve dilcileri, Vâkıf’ın şiirleriyle Azerbaycan dili ve edebiyatının kendine özgü çizgilerinin ortaya çıktığını ileri sürmüştür.

Vâkıf’ın eserleri ilk defa 1828’de Mirza Yûsuf Nersesof tarafından Kitâb-ı Mecmûa-i Dîvân-ı Vâkıf ve Dîger Muâsırîn adıyla derlenmiş, daha sonra taş basması halinde yayımlanmıştır (Teymurhanşura 1856). Ardından Adolphe Berger, Kafkas ve Azerbaycan’da Meşhur Olan Şuarânın Eşârına Mecmûa adlı eserinde (Leipzig 1868) Vâkıf’ın elli şiirine yer vermiştir. Hüseyin Efendi Gayibof, Feridun Bey Köçerli, Selman Mümtaz (Molla Penah Vâkıf, Bakü 1925) gibi araştırmacılar Vâkıf’ın biyografisinin yazılması ve eserlerinin derlenmesiyle ilgili önemli çalışmalar yapmıştır. Nihayet Hamit Araslı’nın (Molla Penah Vâgif: Eserleri, 1945) ve Araz Dadaşzade’nin (M. P. Vâgif: Heyat ve Yaradıcılığı, 1966) araştırmalarıyla Vâkıf üzerindeki çalışmalar tatmin edici bir seviyeye ulaşmıştır. Türkiye’de Mehmet İsmayıl, Yaralı Turna: Molla Penah Vâgif adlı eserinde (İstanbul 2003) Vâkıf’ın bilinen bütün şiirlerini açıklamalarla birlikte neşretmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 486-487 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.