BAYSUN, Mehmet Cavit

15 Ağustos 1899’da İstanbul Beşiktaş’ta doğdu. Aslen İzmirlidir. Babası İstanbul Sıhhiye müdürlerinden Dr. Ali Rıza Bey, annesi Şahin Paşa’nın kızı Bedriye Hanım’dır. İlk tahsilini 1908’de Abbas Ağa mahallesi ilkokulunda tamamladı. Daha sonra babasının memuriyeti dolayısıyla Halep’te Fransız mektebine devam etti. Askerlik görevini, Millî Mücadele’den önceki yıllarda babasıyla birlikte Batum ve Trabzon’da bulunduğu sıralarda onun yanında yaptı. İstanbul’a dönüşünde, daha önce Adana Lisesi’nde onuncu sınıfta yarım bıraktığı tahsilini 1922’de Nişantaşı Lisesi’nde tamamlayarak İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne girdi. 1926’da tarih hocası olarak İstanbul Erkek Lisesi’nde göreve başladı. Ardından Kandilli Kız Lisesi’nde ve Galatasaray Lisesi’nde aynı göreve devam etti. 17 Aralık 1937’den itibaren Edebiyat Fakültesi’nde orta zamanlar Garp tarihi derslerini okutmaya başladı. 1939’da üniversite doçentliğine, 21 Mart 1945’te de Türkiye Tarihi Kürsüsü’nde Türkiye ve Yeniçağ Avrupa tarihi profesörlüğüne yükseltildi. Bu arada İstanbul Yıldız Yüksek Teknik Okulu’nda inkılâp tarihi dersleri de veren M. Cavit Baysun 16 Kasım 1950’de Türkiyat Enstitüsü müdürlüğüne getirildi. Müşavir âza olarak çalışmakta olduğu İslâm Ansiklopedisi’ne Adnan Adıvar’dan sonra 1955’te müdür oldu. 19 Ocak 1960’ta ordinaryüs profesörlüğe yükseltildi. Ölümüne kadar Yeniçağ Tarihi Kürsüsü başkanı olarak görev yaptı. 19 Kasım 1968’de vefat etti. Kabri Beşiktaş’ta Yahya Efendi Dergâhı’ndadır.

21 Mart 1945’te Türk Tarih Kurumu’na aslî üye seçilen M. Cavit Baysun Osmanlı Türkçesi’ne ve edebiyata hakkıyla vâkıf, iyi aruz bilir, ifadesi kuvvetli bir tarih yazarıydı. Klasik Türk müziğinden hoşlanır, kendini tatmin edecek kadar da keman çalardı. Çok nâdir yazmaları ihtiva eden kütüphanesindeki kitapların büyük bir kısmı ölümünden sonra Yapı Kredi Bankası Kütüphanesi’ne intikal etmiştir.

Makalelerinin çoğu kurucusu bulunduğu İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Türkiyat Mecmuası, Tarih Vesikaları, Resimli Tarih Mecmuası, Akademi, Aylık Ansiklopedi ile Türk Ansiklopedisi, Cumhuriyet (gazetesi), Yeni Türk (mecmuası), Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Dergisi, Bilgi Mecmuası ile Meydan Larousse’ta yayımlanmıştır. Fakat esas ilmî makaleleri İslâm Ansiklopedisi’nde çıkmıştır. Bunlardan “Bağdat”, “Belgrad”, “Budin”, “Cem Sultan”, “Evliya Çelebi”, “Kösem Sultan”, “Lepanto” ve “IV. Murad” gibi maddeler, başlı başına birer kitap olacak şekilde tamamen orijinal kaynaklara dayanılarak hazırlanmış araştırmalardır. İslâm Ansiklopedisi’nde yayımladığı şehir tarihlerinde coğrafî şartları ve topografik değişmeleri göz önünde tutan, tarihî olayları tenkit ederek sonuçlarını ortaya koyan bir metot takip etmiştir. Aynı şekilde ele aldığı biyografilerde de o şahsın yaşadığı devri etkileyen sosyal ve siyasî olaylar üzerinde durmuştur. Titiz bir şekilde hazırlayıp neşrettiği eski metinler, tarihî ve edebî yönden olduğu kadar devrin siyasî ve sosyal meselelerine de ışık tutmaktadır. Meselâ bunlar arasında yer alan Mustafa Reşid Paşa’nın Paris ve Londra elçiliklerinde iken kaleme aldığı siyasî yazılarının bir kısmını Tarih Vesikaları dergisinde (I/1, 2, 4, 6; II/7, 9, 12; III/13, 14), bir kısmını da Tarih Dergisi’nde (sy. 9, 14, 15, 16, 1718) neşretmiştir.

Bunlardan başka A. Cevdet Paşa’nın Tezâkir adlı eserini kırk cüz ve dört kitap halinde yeni harflerle yayımlamış (1953-1967), Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Mevâidü’n-nefâis fî kavâidi’l-mecâlis’inin Yeniçağ Tarihi Kürsüsü tarafından tıpkıbasım olarak yayımlanmasında (İstanbul 1956) öncülük etmiştir. Ayrıca Cem Sultan, Hayatı ve Şiirleri (İstanbul 1946), Tiryaki Hasan Paşa ve Kanije Savaşı (İstanbul 1950) ile Millî Eğitim Bakanlığı’nın bastırdığı liseler için Orta Çağ Tarihi (İstanbul 1942) adlı eserleri yanında bir kısım şiirlerinden meydana gelen divançesi ile Manzum Kitâbeli İstanbul Çeşmeleri adlı eseri ise yazma halinde kendi kütüphanesinde bulunmaktadır.

M. Cavit Baysun asabî mizaçlı, gayet alıngan ve titiz huylu bir kimseydi. Tanımadığı şahıslarla temas etmekten çekinir, küçüklerinden devamlı hürmet beklerdi. Bir işi takip fikri inat derecesine varmış, arzu ettiği her şeyin kendi düşündüğü şekilde olmasını isteyen, tenkide tahammülü az, ancak yakınlarını koruyan bir İstanbul efendisiydi. Kitaba karşı hastalık derecesine varan bir sevgisi vardı.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 5. cildinde, 275-276 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.