DESÛKĪ, İbrâhim b. Abdülgaffâr

1226 (1811) yılında Desuk’ta doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti. İlk tahsilini ve hıfzını Desuk’ta tamamladı. Daha sonra Kahire’ye giderek Ezher’e girdi. Hadârî, Mustafa el-Bûlâkī ve Muhammed Arefe ed-Desûkī gibi çoğu Desuklu olan hocalardan ders aldı. Öğrenciliği sırasında görüştüğü bazı hocalarıyla daha sonra da münasebetini devam ettirdi. Bunlardan Mustafa el-Bûlâkī ve Ahmed Mersafî’nin Desûkī üzerinde önemli tesirleri olmuştur. Nitekim matematik ve geometriye olan merakı Bûlâkī’den, dil ve edebiyata karşı ilgisi de Ahmed Mersafî’den gelmektedir.

Kabiliyeti, edebiyat ve şiire olan ilgisiyle hocalarının dikkatini çeken Desûkī, Ezher’deki öğreniminden sonra burada Arap dili ve edebiyatı hocalığına getirildi. Bir müddet sonra Ebû Za‘bel Tıp Medresesi’ne yardımcı musahhih olarak tayin edildi (1248/1832); bu medresede telif ve tercüme edilen tıp kitaplarının tashihiyle meşgul oldu. Ardından Mühendishâne’ye (Medresetü’l-mühendishâne) musahhih olarak gönderildi. Aynı zamanda burada Arap dili ve edebiyatı ile Fransızca’dan Arapça’ya tercüme derslerinin yanı sıra mekanik, dinamik, cebir, geometri ve kimya gibi mühendislikle ilgili çeşitli dersler verdi. Ancak mühendishâne Bulak’a nakledildikten bir müddet sonra Said Paşa zamanında kapatıldı. Bunun üzerine Bulak Emîriye Matbaası musahhihliği ve el-Veḳāʾiʿu’l-Mıṣriyye gazetesi muharrirliğine getirildi. Mehmed Ali Paşa ve Abbas Paşa zamanında Fransızca’dan tercüme edilen bütün matematik kitaplarının tashihini yaparak bunlardan birçoğuna, o günkü musahhihliğin gereği olarak mukaddimeler, secili hâtimeler yazdı ve eser adlarının Arapça karşılığını tesbit etti. Zaman zaman el-Veḳāʾiʿu’l-Mıṣriyye gazetesinin çıkarılmasına yardımcı oldu. Ayrıca 1865 yılında reîsületıbbâ Muhammed Ali Paşa ile birlikte, Mısır’da Arapça olarak ilk defa yayımlanan ve el-Veḳāʾiʿu’l-Mıṣriyye’den sonra en eski yayın organı olan el-Yaʿsûb adlı tıp dergisini çıkararak bu dergide makaleler yazdı. Hidiv İsmâil Paşa zamanında bilgisi, kültürü ve kabiliyetiyle temayüz eden kimselerin gelebildiği Bulak Matbaası başmusahhihliğine yükseldi. Emekli oluncaya kadar bu görevde kalan Desûkī Kahire’de vefat etti.

Desûkī’nin hayatında İngiliz şarkiyatçısı Edward William Lane ile tanışmasının önemli bir yeri vardır. Mısır’a ilki 1825 yılında olmak üzere üç defa gelen ve belli sürelerle burada kalarak Arapça öğrenen, Mısır ve İslâm kültürüne vâkıf olan Lane Arapça-İngilizce bir sözlük yazmayı düşünüyordu. Bu iş için de kendisine yardımcı olarak arkadaşı Fransız müsteşriki Fresnel Desûkī’yi tavsiye etti. Bunun üzerine 1842’de üçüncü defa Kahire’ye gelen Lane Desûkī ile tanıştı; böylece yedi yıllık bir çalışma sonunda (1842-1849), kendi adına 1863 yılında Londra’da yayımlamaya başladığı Arabic English Lexicon adlı sekiz ciltlik sözlüğü büyük ölçüde hazırlamış oldular. Lane eserin önsözünde Desûkī’ye teşekkür etmektedir. Uzun beraberlikleri süresince birbirlerinden etkilenen Desûkī ve Lane’in bu ortak çalışma ve dostlukları Ali Paşa Mübârek tarafından Ḳıṣṣatü ʿAlemi’d-dîn adıyla romanlaştırılmış, 1500 sayfalık roman dört cilt halinde basılmıştır (İskenderiye 1299). Ahmed Emîn’e göre söz konusu roman tamamlanmamış olmasına rağmen Mısır’da yazılan ilk roman olup konusu ve dili itibariyle değerli bir eserdir. Ancak edebiyat tarihçileri böyle önemli bir eseri, ihmalleri veya bilgisizlikleri sebebiyle ele alıp değerlendirmemişlerdir (es̱-S̱eḳāfe, I/128, s. 749).

Eserleri. Desûkī’nin cebir ve geometriye dair risâleleriyle el-Veḳāʾiʿu’l-Mıṣriyye gazetesi ve el-Yaʿsûb dergisindeki yazılarının dışında başlıca çalışmaları şunlardır:

1. Maḳāle şükriyye li’l-ḥażreti’l-İsmâʿîliyye ʿalâ inşâʾi dâri’l-virâḳatı’l-Mıṣriyye (Bulak 1288).

2. Risâle fî feżâʾili’l-ḫayl ve ṣıfâti’l-ciyâd (GAL Suppl., II, 726).

3. ʿUnvânü’l-beyân ve bustânü’l-eẕhân (Kahire 1288).

4. Ḥâşiye ʿalâ Sirâci’l-münîr (Bulak 1285, 1299; Kahire 1311). Hatîb eş-Şirbînî’nin es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâneti ʿalâ maʿrifeti baʿżı kelâmi rabbine’l-ḥakîmi’l-ḫabîr adlı eseri üzerine yaptığı bir hâşiyedir.

Desûkī’nin bunlardan başka Ḥüsnü’l-berâʿa fî ʿilmi’z-zirâʿa ve el-Ḥucecü’l-beyyinât fî ʿilmi’l-ḥayvânât adlı eserlerinin bulunduğu söylenmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 213 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.