LANE, Edward William

Hereford’da doğdu. Orta öğrenimini Bath ve Hereford’da tamamlayıp Cambridge Üniversitesi’ne girdiyse de daha sonra buradan ayrılarak Londra’ya geçti ve gravür ressamlığı eğitimi gördü; bir yandan da Arapça öğrendi. Arap dilinde kısa zamanda uzmanlık düzeyinde ilerleme kaydetmesi şarkiyat araştırmalarına ilgi duymasına yol açtı. 1825’te Mısır’a gitti ve üç dönem halinde toplam on iki yıl kadar orada kaldı. Bu gidişlerinde Mısırlılar’ın örf, âdet, ahlâk ve geleneklerine dair yazmayı düşündüğü esere malzeme toplamak amacıyla Osmanlı kıyafeti giyip Mansurefendizâde adıyla halk arasında yaşadı; özel dersler alarak Arapça yazı dilinin yanında halk dilini de öğrendi. Müslüman bir Mısırlı gibi yaşayarak halkın dinî anlayışı hakkında geniş bilgi edindi.

1828’de İngiltere’ye döndükten sonra tuttuğu notlardan örf ve âdetlerle ilgili olanları Lord Brougham’a gösterdi; o da The Society for the Diffusion of Useful Knowledge’a Lane’in bu konudaki gözlemlerini genişletmesi için tekrar Mısır’a gönderilmesini teklif etti. Böylece 1833’te ikinci defa Mısır’a giden Lane iki yıl daha orada kaldı ve 1835’te geri döndü; birkaç ay sonra da kaleme aldığı eserini The Manners and Customs of the Modern Egyptians adıyla yayımladı (London 1836). Arkasından Elf leyle ve leyle’nin İngilizce’ye çevirisiyle ilgilendi. Ortaya koyduğu çalışma eserin Avrupa dillerine yapılan tercümeleri içinde aslına en uygun olanıdır; William Harvey tarafından resimlendirilip önce aylık fasiküller halinde, ardından ciltlenerek basılmıştır (I-III, London 1839-1841). Lane’in koyduğu zengin notların esere Ortaçağ Arap toplumunun kültür ve hayatına ilişkin tam bir ansiklopedi hüviyeti kazandırdığı görülür. Daha sonra bu notlar, yeğeni Stanley Lane-Poole tarafından Arabian Society in the Middle Age. Studies from the Thousand and One Nights adıyla müstakil olarak da yayımlanmıştır (London 1883). Yine bu sıralarda Kur’an’ın inanç esaslarıyla ilgili âyetlerini seçip İngilizce tercüme, not ve tefsirleriyle birlikte neşretti: Selections from the Ḳurʾān (London 1843).

Lane, 1842-1849 yılları arasında Mısır’da geçirdiği üçüncü devrede yazmayı planladığı Arapça-İngilizce sözlük için malzeme topladı ve Ezher şeyhi İbrâhim b. Abdülgaffâr ed-Desûkī’den yararlandı. Desûkī’den, önce Süyûtî’nin sözlük metodolojisine dair el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa’sını, arkasından yedi yıl boyunca Murtazâ ez-Zebîdî’nin Tâcü’l-ʿarûs’unu okudu ve eseri İngilizce’ye çevirdi. Bu sebeple hazırladığı sözlüğün temel kaynağını Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’i ile onun şerhi olan Tâcü’l-ʿarûs teşkil eder. 1849’da topladığı malzemeyle İngiltere’ye dönen Lane, Worthing’e yerleşti ve 10 Ağustos 1876’da ölümüne kadar bu sözlük üzerinde çalıştı.

Lane’e büyük şöhret kazandıran Arapça-İngilizce sözlüğü (An Arabic-English Lexicon), edebî eserlerin taranmasından çıkarılmış, eski sözlüklerde yer almayan birçok yeni kelime veya anlam içermesi, kelimelerin karşılıklarını titizlikle ve hatasız bir şekilde vermesi, yazarın Arap dili ve edebiyatına dair derin bilgisine dayanan birçok tenkit, ta‘lik ve şerh ihtiva etmesi gibi yönleriyle daha önceki benzer sözlüklerden çok üstündür. Kazimirski, Badger ve Dozy gibi daha sonra sözlük yazan şarkiyatçıların temel kaynağını teşkil eden eser bir Batılı’nın Arap diline yaptığı en büyük hizmet olarak kabul edilmiştir. Mukaddimesi de Arap dili ve sözlük çalışmalarının gelişimi üzerine kaleme alınmış başlı başına bir çalışma olup büyük bir değer taşımaktadır. Eser iç kapağında yazıldığına göre iki kitap (kısım) halinde hazırlanmış, bunlardan birincisi alfabetik düzende ve 3064 sayfa halinde sekiz cilt olarak basılmış (London 1863-1893), nâdir kelimeleri içereceği belirtilen ikinci kitap ise bazı malzemesi toplandığı halde hiç kaleme alınmamıştır; bunda, aynı konuda Dozy’nin Mülḥaḳu’l-meʿâcimi’l-ʿArabiyye adlı eserinin yayımlanması etkili olmuştur. Birinci kitabın Lane’in ölümünden sonra neşredilen son üç cildini baskıya hazırlayan kişinin, üstünde yazmamasına rağmen yeğeni Stanley Lane-Poole olduğu bilinmektedir. Mısır’da bulunduğu sıralarda çizdiği, orijinalleri “The Draft of the Description of Egypt” adı altında Oxford Bodleian Kütüphanesi’nde muhafaza edilen resimler de yine Lane-Poole tarafından Cairo Fifty Years Ago adıyla neşredilmiştir (London 1896). Lane’in ayrıca Kur’an, Arap edebiyatı, Arap ahlâk ve âdetlerine dair birçok makalesi basılmıştır. En büyük şarkiyatçılardan sayılan Lane’in hayatı, kişiliği ve eserleri hakkında başta yakın dostu İbrâhim ed-Desûkī olmak üzere (Ali Mübârek, XI, 9-13) birçok kişi tarafından çeşitli çalışmalar yapılmıştır (başlıcaları için bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 99-100 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.