İBN RÂHÛYE

161 (778) yılında Merv’de dünyaya geldi. 163 (780) ve 166’da (783) doğduğu da söylenir. Temîm kabilesinin Hanzale koluna mensup olan babası Mekke yolunda doğduğu için Râhûye (Râheveyh = yolda bulunan) lakabı ile anılmıştır. İlk öğrenimini Merv’de yapan İbn Râhûye yirmi üç yaşında iken tahsil amacıyla seyahate çıktı. Irak, Şam, Hicaz, Yemen gibi ilim merkezlerinde Abdullah b. Mübârek, Vekî‘ b. Cerrâh, Abdurrahman b. Mehdî, Süfyân b. Uyeyne, Şâfiî, İbn Uleyye, Gunder, Yezîd b. Hârûn gibi âlimlerden hadis rivayet etti. Kendisinden de başta hocaları Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Bakıyye b. Velîd, Yahyâ b. Âdem, Abdürrezzâk b. Hemmâm olmak üzere Yahyâ b. Maîn, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, Hasan b. Süfyân ve Osman b. Saîd ed-Dârimî rivayette bulundular. Dâvûd ez-Zâhirî ve İbn Kuteybe de ondan ders almışlardır. İbn Râhûye tahsilini tamamladıktan sonra Nîşâbur’a yerleşti ve ömrünün sonuna kadar öğretimle meşgul oldu. Buhârî ve Müslim el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’lerinde, Ebû Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî es-Sünen’lerinde ondan hadis rivayet ettiler. Güçlü bir hâfızaya sahip olan İbn Râhûye’nin güvenilirliği hususunda hadis münekkitleri ittifak etmiş olup ölümünden beş ay önce hâfıza kaybına uğradığına dair rivayet zayıf kabul edilmiştir (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XI, 377-378). Onun 100.000 hadis bildiği ve 70.000 hadisi talebelerine ezbere yazdırdığı rivayet edilmektedir. İbn Râhûye 14 Şâban 238’de (29 Ocak 853) vefat etti; 243 (857) yılında öldüğüne dair rivayet sağlam değildir.

Hâfız, emîrü’l-mü’minîn fi’l-hadîs, Horasan’ın fakih ve muhaddisi gibi unvanlarla anılan İbn Râhûye tefsir ve akaid ilimlerinde de söz sahibi olmakla birlikte onun ilmî şahsiyetinde hadis ve fıkıh ön plandadır. III. (IX.) yüzyıla kadar meydana getirilen hadis külliyatı sahih hadislerin yanı sıra hasen ve zayıf hadisleri de ihtiva ettiğinden Buhârî onun teşvikiyle el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’ine sadece sahih hadisleri almıştır. Rivayet ettiği hadisleri Müsned adlı eserinde toplayan İbn Râhûye cerh ve ta‘dîl ile ilelü’l-hadîs konularında otorite kabul edilmiş, başlangıçta ehl-i re’yden iken İmam Şâfiî ile ilmî tartışmalarda bulunduktan sonra onun usulünü benimsemiştir. Bazı ictihadları Hanefî mezhebine uygun düştüğü için Hanefî, İmam Şâfiî’nin usulünü benimsediği için Şâfiî, Ahmed b. Hanbel ile olan yakınlığı sebebiyle Hanbelî sayılmışsa da herhangi bir mezhebe bağlı bulunmayan mutlak müctehid olduğu anlaşılmaktadır. İbn Râhûye’nin bazı fıkhî görüşlerini talebelerinden İshak b. Mansûr el-Kevsec Kitâbü’l-Mesâʾil’de (bk. bibl.), evlenme ve boşanmayla ilgili görüşlerini Susan A. Spectorsky Chapters on Marriage and Divorce Responses of Ibn Ḥanbel and Ibn Rāhwayh adlı çalışmasında (Austin 1993) bir araya getirmiştir. İbn Râhûye Allah’ın sıfatları, rü’yetullah, kader, halku’l-Kur’ân gibi kelâmî meselelerde Mu‘tezile başta olmak üzere Cehmiyye, Muattıla, Mürcie gibi fırkalarla tartışmış ve Horasan bölgesinde Ehl-i sünnet’in temsilcisi olmuştur.

Eserleri. 1. Müsned. Altı cilt olduğu kaydedilen eserin 2648 hadis ihtiva eden IV. cildi günümüze ulaşmıştır (yazma nüshaları için bk. Kitâbü’l-Mesâʾil, neşredenin girişi, s. 53; Sezgin, I, 110; Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân – Ebû Huzeyfe Râid b. Sabrî, s. 373). İlk hadis kitaplarından olduğu için önem taşıyan Müsned’in Kütüb-i Sitte’de bulunmayan rivayetleri büyük ölçüde Bûsîrî’nin İtḥâfü’l-ḫıyere bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’l-ʿaşere, İbn Hacer el-Askalânî’nin el-Meṭâlibü’l-ʿâliye fî zevâʾidi’l-mesânîdi’s̱-s̱emâniye gibi kitapları yoluyla bugüne kadar gelmiştir (Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî, s. 236-242). İbn Râhûye, Müsned’ini sahâbî râvilerin mensup olduğu şehirleri esas alarak düzenlemiş, öncelikle sahih hadisleri aldığı eserinde râvilerin güvenilirliği ve hadislerin sıhhati konusunda bilgi vermiş, garîb kelimeleri açıklamış, bazı hadislerin yorumunu yapmıştır (a.g.e., s. 251-253). Eserdeki 1273 hadis ihtiva eden Hz. Âişe’nin müsnedini Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî yayımlamış (Medine 1410), Cemîle Şevket (Jamila Shaukat), bu müsned hakkında Cambridge Üniversitesi’nde (1984) A critical Edition, with Introduction of Tradition Recounted by Âʿishah, Extracted from the Musnad of Ishaq b. Râhawayh adıyla bir doktora çalışması yapmıştır.

2. Kitâbü’l-Mesâʾil. Ahmed b. Hanbel ve İbn Râhûye’nin fıkha dair sorulara verdikleri cevapların İshak b. Mansûr el-Kevsec tarafından bir araya getirilmesiyle oluşan eser Muhammed b. Abdullah ez-Zâhim’in tahkikiyle yayımlanmıştır (Kahire 1412/1992).

İbn Râhûye’nin kaynaklarda ayrıca et-Tefsîr, es-Sünen, el-Câmiʿu’l-kebîr, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, el-Muṣannef, Kitâbü’l-ʿİlm adlı eserleri zikredilmektedir. Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî el-İmâm İsḥâḳ b. Râheveyh ve Kitâbühü’l-Müsned ismiyle bir araştırma yapmış (Medine 1411/1990), Tallâl Mahmûd Sultan Fıḳhu İsḥâḳ b. Râhûye adlı bir doktora tezi hazırlamış (1405, Câmiatü Ümmi’l-kurâ [Mekke]), Özdemir Yücel de İshak b. Râhûye Hayatı ve Şahsiyeti adıyla bir yüksek lisans çalışması yapmıştır (1982, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 241 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.