İBNÜ’l-HAYYÂT el-KARADÂĞÎ

16 Şevval 1253’te (13 Ocak 1838) Kuzey Irak’ta Süleymaniye şehrinin güneybatısındaki Karadağ’da doğdu. Tebriz civarından bölgeye göç etmiş Şekāk adlı Kürt aşiretine mensuptur. Atalarından terzilik yapan birine nisbetle “İbnü’l-Hayyât” diye anılan ilim ehli bir aileden gelmekte, babası gibi o da İbnü’l-Hayyât (İbn Hayyâtzâde, Hayyâtzâde, İbn İbnü’l-Hayyât) olarak anılmaktadır. Arapça yanında aklî ve naklî ilimlere dair tahsilini, Babanlar’dan Süleyman Paşa’nın Karadağ’da babası Molla Muhammed Karadâğî için yaptırdığı medresede yaptı, ardından bir süre kaldığı Süleymaniye’de öğrenimini tamamladı. Daha on sekiz yaşında iken Deḳāʾiḳu’l-ḥaḳāʾiḳ, yirmi yaşında iken el-Îḳāẓ fî şerḥi Risâleti vażʿi’l-elfâẓ ve Mevâhibü’r-raḥmân adlı eserleri telif etti. İlk icâzetini tanınmış bir âlim ve aynı zamanda Hâlid el-Bağdâdî’nin halifelerinden olan babasından aldı (1274/1858). Ertesi yıl gittiği Bağdat’ta Süleymaniye Medresesi’nde müftü Muhammed Feyzî Efendi ez-Zehâvî’den bir yıl süreyle tefsir ve hey’et okuyarak icâzet aldı. Başta fıkıh usulü ve kelâm olmak üzere iyi bir eğitim alarak döndüğü Karadağ’da üç yıl kadar ders verdi; tasavvufa meylederek Hâlid el-Bağdâdî’nin halifelerinden Tavîleli Şeyh Osman Sirâceddin’e intisap etti ve ondan irşad icâzeti aldı.

Babasının 1281’de (1864) vefatı üzerine Karadağ’da onun ders halkasının başına geçen İbnü’l-Hayyât’ın icâzet verdiği talebe sayısının 1000’i geçtiği söylenir. 1299’da (1882) gittiği Kerkük’te iki yıl kaldı. Bağdat Kadısı Mîr Muhammed Esad Efendi ve şehrin diğer önde gelenlerinin daveti üzerine 1303’te (1886) Bağdat’a taşındı, Meydan mahallesindeki Baba Korkor Mescid ve Medresesi’nde (et-Tekiyyetü’l-Bektâşiyye) vakıf mütevellisi ve müderris olarak göreve başladı. Burada verdiği derslerden, vaaz ve irşad faaliyetinden başka Kâzımiye semtindeki İmam Ebû Yûsuf Medresesi’nde ders okuttu. Kısa zamanda adını duyurdu, Bağdat’taki öğretim faaliyeti sırasında 300’ü aşkın talebeye icâzet verdi. Talebeleri arasında Abdülkādir el-Karadâğî, Muhammed Sâlih el-Karadâğî, Alâeddin Ali b. Nu‘mân el-Âlûsî, Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Yahyâ b. Kāsım el-Vetrî, Abdurrahman en-Nakīb, Cemîl Sıdkī ez-Zehâvî, Emced ez-Zehâvî, Abdülkādir b. Abdürrezzâk el-Hatîb, Abdülmelik b. Tâhâ eş-Şevvâf anılır. İbnü’l-Hayyât 21 Mayıs 1917 tarihinde Bağdat’ta vefat etti ve Baba Korkor Medresesi’ndeki hücresinde defnedildi. Oğulları Muhammed el-Karadâğî ile Ali el-Karadâğî babalarından sonra Baba Korkor Medresesi’nde ders veren ve çeşitli resmî görevlere tayin edilen birer âlim olup babalarının yanında medfundur.

Eserleri. 1. Menhecü’l-vüṣûl ʿalâ Minhâci’l-uṣûl. Kādî Beyzâvî’nin eseri üzerine yazılmıştır (Bağdat el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Ktp., nr. 441, müellif hattı; Bağdat Mektebetü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 24212, müellif tarafından tashih edilmiş ve kenarına hâşiyeler konulmuştur; Mektebetü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 13764; diğer yazmaları için bk. İbnü’l-Hayyât el-Karadâğî, et-Tibyân, neşredenin girişi, s. 51-52). Bağdat Üniversitesi Külliyyetü’l-ulûmi’l-İslâmiyye’de bazı öğrenciler eserin muhtelif bölümleri üzerine yüksek lisans ve doktora tezleri hazırlamıştır. Bunlardan Âmir Muhammed Halîfe’nin çalışmaları, el-Ḫaber ve aḳsâmuhû min Kitâbi Menheci’l-vüṣûl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl ve el-Ḳıyâs min Kitâbi Menheci’l-vüṣûl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl, Râid Abdülhalim et-Tayf’ın çalışması en-Nesaḳ min Kitâbi Menheci’l-vüṣûl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl başlığını taşımaktadır.

2. Tenbîhü’l-aṣdiḳāʾ fî beyâni’t-taḳlîd ve’l-ictihâd ve’l-istiftâʾ ve’l-iftâʾ (Bağdat 1330). Üç bölüm ve bir hâtimeden oluşan eser Ümîd Necmeddin Cemîl el-Müftî tarafından Erbil’deki Selâhaddin Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlanıp yayımlanmıştır (Erbil 1431/2010).

3. Ḥâşiye ʿalâ Muḫtaṣari’l-müntehâ. İbnü’l-Hâcib’in fıkıh usulüne dair eseri üzerine yazılmıştır (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Ktp., nr. 349, müellif hattı).

4. el-Ecvibetü’l-behiyye ʿani’l-esʾileti’l-Hindiyye. Hint ulemâsının kelâm, fıkıh vb. konularda Bağdat ulemâsından sorduğu bazı sorulara müellifin verdiği cevapları ihtiva eder (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Ktp., nr. 438/3).

5. et-Tibyân fî beyâni’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ mine’l-Ḳurʾân. Ümîd Necmeddin Cemîl el-Müftî’nin Erbil’deki Selâhaddin Üniversitesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırladığı eser (et-Tibyân fî beyâni’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ mine’l-Ḳurʾân l’İbni’l-Ḫayyâṭ el-Ḳaradâġī: Dirâse ve taḥḳīḳ, 1424/2003) daha sonra basılmıştır (Süleymaniye 1426/2005).

6. el-İʿlâm fî beyâni’l-îmân ve’l-İslâm (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Ktp., nr. 416/4, 438/1).

7. Taʿlîḳāt ʿalâ Şerḥi’d-Devvânî. el-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye üzerine Devvânî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Kütüphanesi’nde bir yazma nüshası olduğu kaydedilir; bk. İbnü’l-Hayyât el-Karadâğî, et-Tibyân, neşredenin girişi, s. 54).

8. Risâle fi’l-ḳażâ ve’l-ḳader (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Ktp., nr. 443).

9. Miʿrâcnâme. Necmeddin Muhammed b. Ahmed el-Gaytî’nin Ḳıṣṣatü’l-Miʿrâc adlı Arapça eserinin Kürtçe tercümesidir (Bağdat Dârü’l-mahtûtâti’l-Irâkıyye, nr. 9474, 21219, 21880).

10. Deḳāʾiḳu’l-ḥaḳāʾiḳ (Câmiʿu’l-ḥaḳāʾiḳ, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Ünmûẕec). Zemahşerî’nin nahve dair eserine Sa‘dullah el-Berdaî tarafından Ḥadâʾiḳu’d-deḳāʾiḳ adıyla yazılan şerhin hâşiyesidir (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Ktp., nr. 464, 540/1; Dârü’l-mahtûtâti’l-Irâkıyye, nr. 25070).

11. el-Îḳāẓ fî şerḥi Risâleti vażʿi’l-elfâẓ (Şerḥu Risâleti’l-vażʿ). Molla Ebû Bekir Mîr Rüstemî’nin (III./IX. yüzyılın ilk yarısı) eseri üzerine yazılmıştır (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Ktp., nr. 416/2; Süleymaniye Mektebetü’l-evkāf, nr. 2825; Dârü’l-mahtûtâti’l-Irâkıyye, nr. 3162/2, 10298, 20879/2, 29931).

12. Mevâhibü’r-raḥmân fî şerḥi Risâleti’l-beyân (Şerḥu Risâleti’l-beyân, Şerḥu Risâleti’l-istiʿâre). Molla Ebû Bekir Mîr Rüstemî’ye ait eserin şerhidir (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī Ktp., nr. 416/1; Bağdat Mektebetü’l-evkāf, nr. 13806; Dârü’l-mahtûtâti’l-Irâkıyye, nr. 3162/3, 3163/1, 20879/3).

13. Tuḥfetü’l-lebîb ʿalâ Ḥâşiyeti ḳısmi’l-manṭıḳ mine’t-Tehẕîb. Teftâzânî’nin Tehẕîbü’l-manṭıḳ ve’l-kelâm adlı eserinin mantık kısmı üzerine Abdullah b. Hüseyin el-Yezdî’nin yazdığı hâşiye üzerine kaleme alınmış bir ta‘lîkāttır (Bağdat Mektebetü’l-evkāf, nr. 24212, 24356).

14. er-Râbıṭatü’n-Naḳşibendiyye (Bağdat Mektebetü’l-evkāf, nr. 4741/6).

15. Bidâyetü’l-hidâye (Dârü’l-mahtûtâti’l-Irâkıyye, nr. 5386).

İbnü’l-Hayyât’ın kaynaklarda anılan diğer eserleri de şunlardır: Taʿlîḳāt ʿalâ Tuḥfeti’l-muḥtâc (İbn Hacer el-Heytemî’nin Şâfiî fıkhına dair eseri üzerine yazılmıştır), el-Fetâva’l-fıḳhiyye, Taʿlîḳāt ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî, Esne’l-meṭâlib fî beyâni ʿilmi’l-vâcib, et-Taḥḳīḳu’l-ʿâlî şerḥu Ḳaṣîdeti Bedʾi’l-emâlî, Saʿâdetü’d-dâreyn fî beyâni kelimeteyi’ş-şehâdeteyn, Şerḥu’ṭ-Ṭavâliʿ, Mülaḫḫaṣü’l-aḳvâl fî mesʾeleti ḫalḳı’l-aʿmâl, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’t-Teftâzânî (Zencânî’nin el-ʿİzzî fi’t-Taṣrîf’i üzerine yazılan şerhin hâşiyesidir), Taʿlîḳāt ʿalâ Ḥâşiyeti ʿAbdilḥakîm es-Siyâlkûtî ʿalâ Şerḥi’ş-Şemsiyye li-Ḳutbiddîn er-Râzî.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 609-610 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.