İBNÜ’l-MÜNÂSIF

Receb 563’te (Nisan 1168) Mehdiye’de doğdu. Murâbıtlar’ın Endülüs’teki hâkimiyetlerinin zayıflaması üzerine ülkede iç karışıklıklar yaygınlaşınca babası Kurtuba’dan (Córdoba) ayrılarak İfrîkıye’ye gitti ve Kayrevan’a yerleşti (539/1144), ardından Tilimsân’a geçerek burada ikamet etmeye başladı. İbnü’l-Münâsıf başta dedesi ve babası olmak üzere İbn Dihye el-Kelbî, İbnü’l-Murâdî diye bilinen Tunus Kadısı Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. İsmâil el-Mahzûmî, İbn Ebû Derka, Ebû İshak el-Kâfî, Ebû Bekir Atîk b. Ali el-Fasîh ve Abdullah Muhammed b. Abdurrahman et-Tücîbî gibi âlimlerden dinî ve edebî ilimleri tahsil etti. Bir süre Belensiye’de (Valencia) kadılık yaptı. Burada bulunduğu sırada İbnü’l-Ebbâr ile görüştü (608/1211). Daha sonra Mürsiye (Murcia) kadılığına tayin edildi; ardından başarıyla yürüttüğü bu görevinden ayrılarak Kurtuba’ya yerleşti. İbn Saîd el-Mağribî onun hacca gittiğini, bir süre de Mısır’da kaldığını bildirmekteyse de tarih vermemektedir (el-Muġrib, I, 105). Kendisi, 614’te (1217) kaleme aldığı ed-Dürretü’s-seniyye adlı eserinde ölmeden önce Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret etmeyi arzuladığından bahsettiğine göre hacca bu tarihten sonra gitmiş olmalıdır. İbnü’l-Münâsıf, hayatının son döneminde Muvahhidler’in başşehri olan Merakeş’te ikamet etti. Burada Abdülmü’min el-Kûmî’nin yaptırdığı Kütübiyye (Kütübiyyîn) Camii’nde imamlık ve hatiplik görevinde bulundu, çok sayıda öğrenci yetiştirdi. 18 Rebîülâhir 620’de (21 Mayıs 1223) Merakeş’te vefat etti. İbnü’l-Münâsıf’ın kadılık görevi sırasında âdil davrandığı, dönemindeki fikrî kargaşayı eleştirdiği, ictihad taraftarı olduğu, Mâlikî olmasına rağmen Şâfiî mezhebine meylettiği belirtilmektedir.

Eserleri. 1. Tenbîhü’l-ḥükkâm ʿalâ meʾâḫiẕi’l-aḥkâm. Fıkıh kitaplarından ve meşhur âlimlerin sözlerinden derlenerek meydana getirilmiştir. Beş bölümden oluşan eserin birinci bölümünde kadıların ilmî ve ahlâkî nitelikleri üzerinde durulmuş, ikinci bölümde şahitliğin kabulüne, üçüncü bölümde hükmün izahına, dördüncü bölümde hükümlerin icra edilmesine, beşinci bölümde şer‘î hükümlerin ikamesinin sağlanmasına dair konular ele alınmıştır. Ayrıca İmam Mâlik ile İmam Şâfiî ve Ebû Hanîfe’nin görüşleri arasındaki bazı benzerlikler de tesbit edilmiştir. İbnü’l-Münâsıf eseri hazırlarken Mâlikî fıkhının ana kitaplarına başvurmuş, özellikle İmam Mâlik ile onun talebesi Ebû Abdullah Abdurrahman İbnü’l-Kāsım, İbn Sahnûn, İbn Habîb es-Sülemî, Eşheb el-Kaysî, Asbağ b. Ferec gibi âlimlerin eserlerinden faydalanmıştır. İbn Gāzî el-Fâsî, Meyyâre el-Fâsî ve Burhâneddin İbrâhim b. Ferhûn Tenbîhü’l-ḥükkâm’ı kaynak olarak kullanmışlardır. Eserin mağrib hattıyla yazılmış iki nüshasından biri Tunus Sâdıkıyye Kütüphanesi’nde (nr. 8241), diğeri Tunus Dârü’l-kütübi’l-vataniyye’dedir (nr. 8892). Tunuslu müellif Abdülhafîz Mansûr bu iki nüshayı karşılaştırarak neşretmiş (Tunus 1988), eser ayrıca Nefl b. Mutlak el-Hârisî tarafından Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de doktora tezi olarak hazırlanıp iki cilt halinde yayımlanmıştır (Medine 1410/1989).

2. Kitâbü’l-Müẕhebe (Müẕehhebe) fî naẓmi’ṣ-ṣıfât mine’l-ḥulâ ve’ş-şiyât. 590’da (1194) yazılmış 432 beyitlik bir manzume olup eserde insan organları ve özellikleri anlatılmaktadır. Joachim M. Peñuela bu manzume üzerinde “Die Goldene” des Ibn al-Munāṣıf adıyla bir doktora çalışması yapmış ve çalışmasını Almanca notlarla birlikte neşretmiştir (Berlin 1941; Frankfurt 1996).

3. ed-Dürretü’s-seniyye fî muḳteda’l-meʿâlimi’s-Sünniyye. İbnü’l-Münâsıf 7002 beyitten oluşan bu eserinde iman, İslâm, kâfir, münâfık, zındık, mülhid, fâsık, zâlim, fâcir gibi terimleri anlatmış; Sünnî bakış açısıyla Mürcie, Mu‘tezile, Râfiziyye gibi görüşler hakkında bilgi vermiştir.

4. Faṣlü’s-selem. Müellif bu eserini, Kadı Abdülvehhâb b. Ali b. Nâsır el-Bağdâdî’nin Mâlikî fıkhına dair Kitâbü’t-Telḳīn adlı kitabını açıklayıp tamamlamak amacıyla yazmıştır.

5. Ebvâbü’n-naẓmi’l-cümeli’l-muʿaḳḳıbe li-Kitâbi’l-Müẕhebe (Kitâbü’l-Muʿaḳḳıbe fi’ṣ-ṣıfât li-Kitâbi’l-Müẕhebe). Kitâbü’l-Müẕhebe’ye ek olarak kaleme alınan 568 beyitlik manzumede deve, sığır, koyun, geyik gibi hayvanların özellikleri anlatılmaktadır.

6. Kitâbü’l-İncâd fî ebvâbi’l-cihâd. İbnü’l-Münâsıf, Emîr Abdülmü’min el-Kûmî’nin teklifi üzerine kaleme aldığı eserde cihadın âdâb ve ahkâmını açıklamaktadır.

7. Ḳaṣîde. Eserde, her mısraın sonunda yer alan “acûz” kelimesi her defasında farklı anlamda kullanılmıştır.

8. Maḳāle fi’l-îmâni’l-lâzime (Tenbîhü’l-ḥükkâm, neşredenin girişi, s. 11-14; Peñuela, s. 10-13; Brockelmann, GAL Suppl., I, 910).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 153-154 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.