İBNÜ’s-SALÂH eş-ŞEHREZÛRÎ

577’de (1181) Kuzey Irak’taki Erbil’e bağlı Şehrezûr’un Şerehân köyünde doğdu. Bölgenin tanınmış bir Kürt âlimi olup Halep’teki Esediyye Medresesi’nde hocalık yapan babasının lakabından dolayı İbnü’s-Salâh diye tanındı. Üçüncü göbekten dedesi Ebü’n-Nasr’a, ayrıca soyuna ve doğum yerine nisbetle Nasrî, Kürdî ve Şerehânî diye de anılır. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra babasından Şâfiî fıkhını öğrendi. İlme olan ilgisini gören babası erken yaşta onu Musul’a göndererek İbnü’s-Semîn Ubeydullah b. Ahmed’den hadis öğrenmesini ve ondan Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin el-Müheẕẕeb’ini okumasını sağladı. Burada ayrıca hadis ve kıraat okudu ve Nizâmiye Medresesi müderrisi İmâdüddin Ebû Hâmid Muhammed b. Yûnus’a yardımcılık yaptı. İbn Yûnus’un kardeşi Ebü’l-Feth Mûsâ b. Yûnus’tan bir süre gizlice mantık dersi aldıysa da hocası kendisine halkın bu ilmi okuyanları itikadı bozuk saydığını hatırlatması üzerine mantık dersine son verdi. İlmî seyahatlerine devam ederek Bağdat’ta İbn Sükeyne, İbn Taberzed Ömer b. Muhammed, Hemedan’da İbnü’l-Muazzim Abdurrahman b. Abdülvehhâb, Nîşâbur’da Mansûr b. Abdülmün‘im el-Furâvî, Müeyyed b. Muhammed b. Ali et-Tûsî, Horasan müftüsü İbnü’s-Saffâr Kāsım b. Ebû Sa‘d Abdullah, İbn Dihye el-Kelbî, Merv’de Abdürrahîm b. Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Kazvin’de Abdülkerîm b. Muhammed er-Râfiî, Halep’te İbnü’l-Üstâd Abdurrahman b. Abdullah, 613 (1216) yılı civarında gittiği Dımaşk’ta Ebû Mansûr İbn Asâkir ve Harran’da Ruhâvî gibi âlimlerden faydalandı.

Tefsir, hadis ve fıkıh sahalarında devrinin tanınmış âlimleri arasında yerini alan, Arap dilini ve lugat ilmini de iyi bilen İbnü’s-Salâh, Kudüs’te el-Medresetü’s-Salâhiyye’de (el-Medresetü’n-Nâsıriyye) bir müddet hocalık yaptı. 616’da (1219) el-Melikü’l-Muazzam, şehrin Haçlılar’ın eline geçeceğini ve daha sonra burayı geri almanın zorlaşacağını düşünerek şehir surlarını yıktırınca Kudüs’ü terkedip Dımaşk’a gitti ve yeni kurulan Revâhiyye medreselerinde ders verdi. el-Melikü’l-Eşref, Eşrefiyye Dârülhadisi’ni yaptırdığı zaman (630/1233) yönetimini ona verdi. İbnü’s-Salâh hayatının sonuna kadar burada hocalık ve idarecilik yaptı. Ayrıca Sittüşşâm (eş-Şâmiyyetü’l-Civâniyye) ve eş-Şâmiyyetü’s-suğrâ medreselerinde ders verdi. Kendisinden faydalanmak amacıyla Dımaşk’a gelen talebelerle meşgul oldu, imlâ meclislerinde hadis rivayet etti ve başta kendi eseri ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ olmak üzere Ṣaḥîḥ-i Buḫârî, Ṣaḥîḥ-i Müslim ve es-Sünenü’l-kübrâ’yı okuttu. Kemâleddin İshak b. Ahmed el-Maarrî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Nûh el-Makdisî, Sellâr b. Ömer el-Erbîlî, Ebû Şâme el-Makdisî, Muhammed b. Hüseyin b. Rezîn el-Hamevî, İbn Hallikân, Ebü’l-Yümn İbn Asâkir ve Ali b. Muhammed el-Yûnînî onun talebelerinden bazılarıdır. İbnü’s-Salâh 25 Rebîülâhir 643’te (19 Ekim 1245) Dımaşk’ta vefat etti ve Mekābirüssûfiyye’ye defnedildi.

Kaynaklarda İbnü’s-Salâh’ın vakarlı, fasih konuşan, takvâ sahibi bir âlim olduğu ve devrin sultanından büyük saygı gördüğü belirtilmektedir. Selefî görüşü benimseyen İbnü’s-Salâh Kur’an ve hadisleri te’vil etmeyi doğru bulmaz, tartışmalı konulara girmezdi. İsmâilî-Bâtınîler felsefeyi Ehl-i sünnet’e karşı bir silâh, mantığı muhatabı aldatmak için safsata mantığı olarak kullandıklarından felsefe ve mantıkla ilgilenenler hakkında sorulan bir soruya verdiği cevapta felsefeyi saçmalık, şaşkınlık ve sapıklık olarak nitelemiş, felsefeyle uğraşanların ilâhî yardımdan ve nübüvvetin aydınlığından mahrum kalacağını belirterek bu uğursuzların şerrinden müslümanları korumanın ve kendilerini medreselerden uzaklaştırmanın sultana vâcip olduğunu söylemiştir (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXIII, 143). Melikler onun görüşüne değer verdiklerinden Dımaşk’ta yıllarca felsefe ve mantık okutulmamıştır (İbn Kādî Şühbe, II, 114).

Eserleri. A) Hadis. 1. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ (ʿUlûmü’l-ḥadîs̱, Aḳṣa’l-emel ve’ş-şevḳ fî ʿulûmi ḥadîs̱i’r-Resûl). Hadis usulü konularının ele alındığı eser üzerinde çoğu şerh ve ihtisar olmak üzere yüzlerce çalışma yapılmış, ayrıca manzum hale getirilmiş, bu ihtisarlar ve manzumeler üzerine şerhler yazılmıştır. Kitap Abdülhay el-Leknevî (Leknev 1304 [taşbaskısı]), Nûreddin Itr (Medine-Halep 1386/1966, 1972; Dımaşk 1984), Âişe Abdurrahman (Kahire 1974, 1989, 1411/1990) ve başkaları tarafından yayımlanmıştır.

2. Ṣıyânetü Ṣaḥîḥi Müslim mine’l-iḫlâli (ḫaleli) ve’l-ġalaṭ ve himâyetühû mine’l-isḳāti ve’s-saḳaṭ. On bölümden meydana gelen eserde Ṣaḥîḥ-i Müslim hakkında genel bilgiler verilmiş, kitaba yöneltilen bazı tenkitler cevaplandırılmış ve Ṣaḥîḥ-i Müslim’in mukaddimesiyle bazı hadislerdeki garîb kelimeler açıklanmıştır. Eserin Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yegâne nüshasını (Ayasofya, nr. 475) Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir yayımlamıştır (Beyrut 1404/1984).

3. Miṣbâḥu’l-mişkât fi’l-eḥâdîs̱ (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 883).

4. er-Red ʿale’t-terġīb min (ʿan) ṣalâti’r-reġāʾibi’l-mevżûʿa ve beyânü mâ fîhâ min muḫâlefeti’s-süneni’l-meşrûʿa (Ḥükmü ṣalâti’r-reġāʾib). On dört sayfadan ibaret olan risâleyi Muhammed Nâsır el-Elbânî ve Muhammed Züheyr eş-Şâvîş neşretmiştir (Dımaşk 1380/1960).

5. Envârü’l-lümʿa fi’l-cemʿ beyne’ṣ-ṣıḥâḥi’s-sebʿa. Kaynaklarda zikredilmemekle birlikte eserin Chester Beatty Library’de bir nüshasının bulunduğu kaydedilmektedir (Arberry, II, 1124, nr. 5100).

6. Müsnedü’l-ḥâfıẓ ʿOs̱mân b. eṣ-Ṣalâḥ el-Es̱erî fîmâ verede mine’l-eḥâdîs̱ fî fażli’l-İskenderiyye ve ʿAsḳalân. Yine kaynaklarda yer almayan bu eserin bir nüshasının Berlin Königlichen Bibliothek’te kayıtlı olduğu belirtilmektedir (Ahlwardt, Verzeichniss, II, 185, nr. 1389).

7. el-Emâlî. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Ezher, nr. 3749) nüshası mevcut olan eserin birinci hadisi bazı kaynaklarda Ḥadîs̱ü’r-raḥmeti’l-müselsel bi’l-evveliyye (Şerḥu’l-ḥadîs̱i’l-müselsel bi’l-evveliyye: er-Râḥimûne yerḥamühümü’r-raḥmân ve ṭuruḳuhû ve fevâʾidühû) adıyla müstakil bir kitap olarak geçmekte, Rûdânî bunu Meclis fîhi ḥadîs̱ü’r-raḥme bi-fevâʾid ġazîre adıyla zikretmekte (Ṣılatü’l-ḫalef, s. 398), Muhammed Abdülhay el-Kettânî, el-Müselsel bi’l-evveliyye’nin iki kürrâseden ibaret bir nüshasının özel kütüphanesinde bulunduğunu söylemektedir.

8. el-Eḥâdîs̱ü’l-külliyye elletî ʿaleyhâ medârü’d-dîn. İbnü’s-Salâh, muhtemelen bir kırk hadis kitabı yazmak amacıyla cevâmiu’l-kelim özelliğine sahip hadislerden yirmi altısını bu çalışmasında bir araya getirmiş, ancak eseri tamamlayamamıştır. Nevevî, buna aynı nitelikteki on altı hadisi ilâve ederek kırk iki hadisten meydana gelen el-Erbaʿûn adlı derlemesini meydana getirmiştir.

9. Şerḥu Maʿrifeti ʿulûmi’l-ḥadîs̱. Müellif, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin eserini şerhetmeye başlamış, ancak tamamlamaya ömrü yetmemiştir.

10. et-Tenvîr fî mevlidi’s-sirâci’l-münîr. İbnü’s-Salâh bu eseri, hadis tahsili için Horasan’a giderken 604’te (1207-1208) uğradığı Erbil’de kaleme almıştır.

Kaynaklarda ayrıca onun tamamlanmadığı belirtilen Şerḥu Ṣaḥîḥi Müslim, Ḥavâşî ve taʿlîḳāt ʿalâ Meṭâliʿi’l-envâr li-Ebî İsḥâḳ İbn Ḳurḳūl adlı çalışmaları zikredilmektedir.

B) Fıkıh. 1. Şerḥu müşkili’l-Vasîṭ (İşkâlât ʿale’l-Vasîṭ). Gazzâlî’nin eserine yönelttiği tenkitlerden ve bazı tashihlerinden ibarettir. Ahmed Mahmûd İbrâhim, eserin Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunan nüshasını (Fıkhu’ş-Şâfiî, nr. 260) Gazzâlî’nin el-Vasîṭ fi’l-meẕheb’i ile birlikte yayımlamıştır (I-VII, Kahire 1417/1997).

2. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî (Şürûṭü’l-müftî). Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir (Beyrut 1407/1986), Fetâvâ ve mesâʾilü İbni’ṣ-Ṣalâḥ ile birlikte Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî (Beyrut 1406/1986, I, 3-133), Edebü’l-fetvâ ve şürûṭü’l-müftî ve ṣıfati’l-müsteftî ve aḥkâmühû ve keyfiyyetü’l-fetvâ ve’l-istiftâʾ adıyla Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib tarafından neşredilmiştir (Kahire 1413/1992). Mustafa Yayla, kitap üzerinde Ebû Amr eş-Şehrezûrî ve Edebü’l-müftî ve müsteftî’nin Tahlili adlı bir yüksek lisans çalışması yapmıştır (1985, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

3. Fetâvâ ve mesâʾilü İbni’ṣ-Ṣalâḥ fi’t-tefsîr ve’l-ḥadîs̱ ve’l-uṣûl ve’l-fıḳh. Talebelerinden Kemâleddin İshak b. Ahmed el-Maarrî’nin bir araya getirdiği 1264 fetvasından ibaret olan esere Kādılkudât Kemâleddin Ahmed b. Abdullah İbnü’l-Üstâz’ın hâşiyeleri bulunmaktadır. Kahire’de yayımlanan eseri (1348/1929) Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî ile birlikte neşretmiştir (Beyrut 1406/1986, I, 137-403 ve II. cilt).

4. Şerḥu’l-Varaḳāt fi’l-uṣûl. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin eserinin şerhi olup bir nüshası Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 269).

5. Ṣılatü’n-nâsik fî ṣıfati’l-menâsik (el-Menâsik). Bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’dedir (Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye, neşredenin girişi, I, 44).

6. Nüket ʿale’l-Müheẕẕeb li-Ebî İsḥâḳ eş-Şîrâzî. İbnü’s-Salâh’ın el-Müheẕẕeb’in pek az bir kısmını şerhettiği, Nevevî’nin de Tehẕîbü’l-esmâʾ ve’l-luġāt’ta bu şerhe başvurduğu belirtilmekteyse de eserin günümüze ulaşmadığı anlaşılmaktadır.

C) Diğer Eserleri. 1. Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye. Müellifin temize çekmeye fırsat bulamadığı bu eseri çok beğenen Nevevî bazı biyografiler ekleyerek kitabı yeniden düzenleyip ihtisar etmeye başlamış, onun da tamamlayamadığı bu çalışmayı Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî ikmal etmiştir (Sübkî, I, 217; nşr. Muhyiddin Ali Necîb, I-II, Beyrut 1413/1992). Takıyyüddin es-Sübkî’nin Münteḫabü Ṭabaḳāti’l-fuḳahâʾ li’bni’ṣ-Ṣalâḥ adlı bir çalışması bulunmaktadır.

2. el-Münteḫab mine’l-Müẕheb fî ẕikri şüyûḫi’l-meẕheb li’l-Muṭavvaʿî. Ebû Hafs Ömer b. Ali el-Mutavvaî’nin Ebü’t-Tayyib Sehl b. Muhammed es-Su‘lûkî için kaleme aldığı el-Müẕheb fî ẕikri şüyûḫi’l-meẕheb’den İbnü’s-Salâh’ın yaptığı seçmedir.

3. Ḥilyetü’l-İmâm eş-Şâfiʿî (nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî, Dımaşk 1401/1981).

4. Risâle fî nesebi Resûlillâh ve mevlidihî ve mebʿas̱ihî (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2187, vr. 114^b-117^b).

5. Risâle fi’r-rüʾyâ. Ebû Ca‘fer Muhammed b. Abdullah es-Selemî’nin 386 (996) yılında gördüğü bir rüyada hadis ilimleriyle ilgili olarak Hz. Peygamber’e sorduğu sekiz soruya aldığı cevapları ihtiva eden ve pek sağlam olmadığı anlaşılan bir rivayetin derlenmesiyle meydana gelmiş risâlenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Lâleli, nr. 3720, vr. 137^a-141^b).

6. Fevâʾidü’r-riḥle (er-Riḥletü’ş-şarḳıyye). Müellifin Horasan seyahati sırasında çeşitli kitaplardan derlediği bilgileri ihtiva ettiği belirtilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 836; II, 1297).

Tâceddin es-Sübkî, İbnü’s-Salâh’ın bazı mecmualarını gördüğünü kaydetmekte (Ṭabaḳāt, IV, 117; V, 209, 246), çeşitli kaynaklarda ayrıca Efrâdü’l-ʿilm ve et-Taḥrîr gibi çalışmaları zikredilmekte, Brockelmann, ona nisbet ettiği Târîḫ üsṭûrî li’r-Resûl ʿaleyhi’s-selâm adlı bir eserin yazma nüshasının Floransa’da bulunduğunu söylemektedir (GAL, I, 442).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 198-200 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.