KAZIMIRSKI, Albert de Biberstein

Polonya’nın Lublin bölgesinde, Korchow’da Alman asıllı Polonya asilzadelerine mensup Katolik bir ailede dünyaya geldi. Doğduğunda Wojciech Feliks Ignacy adını alan Kazimirski, XIX. yüzyılda Polonya’da geçerli olan kurallara uygun olarak eğitimi esnasında Latince Adalbert ismini, Fransa’ya gittikten sonra ise daima Albert’i kullandı. Albin ise yanlışlıkla kendisine nisbet edilen bir isimdir. Adı Kasimirski şeklinde de yazılmış olmakla birlikte kendi tercih ettiği yazım şekli Albert de Biberstein Kazimirski’dir. Rusça, Almanca, İtalyanca, İbrânîce ve Eski Yunanca da bilen Kazimirski, 1828’de önce Varşova’da Sâmî dillerde, daha sonra Berlin’de Doğu dillerinde, özellikle Sanskritçe ile Arap ve Fars dilleri ve edebiyatlarında iyi bir eğitim aldı. Hint kutsal metinlerinden Mahabharata’nın bir kısmını Sanskritçe’den Lehçe’ye tercüme etti. Ülkesindeki siyasî ve toplumsal olaylara ilişkin yazılar kaleme alan Kazimirski, Polonya’da Rus Çarı I. Nicola’ya karşı başlatılan 1830 ihtilaline katıldığı için ülkeyi terketti ve 1831’de Fransa’ya iltica etti. Burada Polonyalı mültecileri bir araya getiren bir dernek kurdu ve bir dergi çıkardı (1836). Journal des débats’da yazılar kaleme aldı. Siyasî faaliyetlerinin yanında École des Langues Orientales’de (Doğu Dilleri Okulu) eğitimini devam ettiren Kazimirski, 1833’te Société Asiatique’in üyesi oldu. Bu dönemde Encyclopédie Nouvelle’de (1836-1842) yayımlanmak üzere maddeler kaleme aldı.

Kazimirski, Farsça ve Arapça bilgisi sebebiyle 1839’da Fransa Dışişleri Bakanlığı’ndaki Doğu limanları (Échelles du Levant) biriminde bir yıl çalıştı; Osmanlı Devleti ve İran ile diplomatik ve ticarî ilişkilerde mütercimlik görevini yerine getirmek üzere Sercey delegasyonu ile yurt dışına gitti. 1851’de Fransa Dışişleri Bakanlığı’nda mütercim-tercüman olarak çalışmaya başladı. 1858’den itibaren Fransa İmparatoru III. Napolyon’un özel mütercimi olarak da görüşmelere katılan Doğu dilleri sekreter-mütercimliği görevine getirildi. 1882’de söz konusu makamın lağvedilmesiyle birlikte, bakanlıkta daha aşağı bir rütbe olan tercüme ile ilgili büro çalışmaları görevine getirildi. Kazimirski yakın irtibatta olmasına rağmen, hiçbir zaman oryantalist akademisyenler camiasında resmen yer edinemedi. Paris’teki İranlılar’la her zaman iyi ilişkileri oldu. 1843-1858 yılları arasında Société Asiatique’te kütüphaneci olarak çeşitli görevlerde bulunmuş olsa da, École des Langues Orientales’deki Farsça kürsüsüne adaylık başvurusu 1857’de reddedildi. Farsça’nın yanında Arapça ve Fransızca’yı da iyi bilen ve bu dillere ilişkin ilmî eserler yayımlayan Kazimirski, yazdığı eserler ve yaptığı çalışmalarla etkisi günümüzde de devam eden XIX. yüzyılda yaşamış önde gelen şarkiyatçılardan biri olarak kabul edilmektedir. 1886’da emekliye ayrıldıktan birkaç ay sonra 22 Haziran 1887’de Paris’te vefat eden Kazimirski’nin kabri Paris’in Montrouge Mezarlığı’ndadır.

Eserleri. Kazimirski’nin en önemli çalışması, ilk defa 1840’ta Le Koran adıyla yayımlanan Fransızca Kur’ân-ı Kerîm tercümesidir. Bu tercüme, Claude-Etienne Savary’nin (1758-1788) tercümesinden sonra, İslâm’ın kutsal kitabını okumak ve öğrenmek isteyen Fransızca okur yazarlar için referans metni olma özelliğini hâlâ sürdürmektedir. Tercümede Flügel’in neşrettiği mushaftaki âyet numaralandırma sistemi tercih edilmiştir. Daha önce Kur’an’ın Fransızca’ya yapılmış iki tercümesi mevcuttu. Bunlardan ilki, André du Ryer’in (ö. 1660 [?]) hazırladığı ve 1647’de Paris’te yayımlanan L’Alcoran de Mahomet adlı tercümedir. Diğeri ise Savary’nin yayımladığı Le Coran’dır (Paris 1783). Kazimirski’nin çalışması, bu ikisinden sonra Arapça aslından hareketle doğrudan Fransızca’ya yapılmış üçüncü Kur’an tercümesidir. Eserini hazırlarken özellikle İtalyan papaz Ludovico Marracci’nin (1612-1700) dipnotlarla zenginleştirilmiş Latince Kur’an tercümesi Refutatio Alcorani (Padova 1698) ve George Sale’in (1697-1736) The Alcoran of Mohammed (London 1734) adlı Kur’an tercümesinden istifade ettiğini belirten Kazimirski’nin tercümesi, diğerlerine nisbetle Arapça aslına hem kelime hem de mâna bakımından en sadık Fransızca tercüme olarak kabul edilecektir.

Kazimirski bu tercümesini, bir Sinolog olan Guillaume Pauthier’nin (1801-1873) Doğu kutsal metinlerini bir arada yayımlamaya yönelik Les livres sacrés de l’Orient (1840) adlı projesi çerçevesinde hazırlamıştır. Pauthier, Kazimirski’den kendi çalışması için daha önceki tercümelerden Savary’nin tercümesini gözden geçirmesini talep ettiyse de o mevcut tercümenin eksiklikleri sebebiyle Pauthier’ye yeni bir tercüme yapmayı teklif etti. Tercümenin 1840’ta Paris’te yayımlanan bu versiyonu, Kazimirski’nin yayıncıya teslim ettiği el yazmalarından hareketle metnin son kontrolleri yapılmadan basıldı. Bu baskıda çok fazla hata olduğunu, kendisi 1841 tarihli Paris baskısında itiraf etmektedir. Sonrasında Fransa tarafından İran’a gidecek heyette mütercimlik yapmak üzere görevlendirilen Kazimirski, döndükten sonra Kur’an tercümesini iki defa gözden geçirdi ve eserin 1841’de Charpentier Yayınevi tarafından yeni bir baskısı yapıldı. Bu baskının giriş kısmında da belirttiği gibi kendisi tercümede önemli düzeltmelerde bulunmuş, metne dipnotlar ekleyerek zenginleştirmiş ve giriş kısmına Hz. Peygamber’in hayatını anlatan “Notice biographique sur Mahomet” başlıklı on sayfalık bir bölüm eklemiştir. Bu kısmı daha sonra 1852 baskısında, Armand Pierre Caussin de Perceval’in (1795-1871) İslâm öncesi ve sonrasıyla Arap dünyasını anlattığı Essai sur l’histoire des Arabes avant l’islamisme, pendant l’époque de Mahomet et jusqu’à la réduction de toutes les tribus sous la loi musulmane (I-III, Paris 1847-1848) adlı eserinden de istifade ile genişleterek otuz dört sayfaya çıkarmış ve bazı bilgileri tâdil etmiştir. Giriş kısmına eklediği bu bölümde İslâm tarihi, Hz. Peygamber, İslâm inançları ve uygulamalarına dair bazı açıklamalarda bulunan Kazimirski, hıristiyan kültürüne bağlılığının etkisi açıkça görülen bu açıklamalarında İslâm’ın evrensel bir din olmadığını, onun Araplar için kurgulanmış bir din olduğunu iddia etmektedir. Kitâb-ı Mukaddes’teki İsrâiloğulları peygamberlerinin özelliklerine dair bilgi sahibi olduğunu yer yer ortaya koyan Kazimirski, Hz. Peygamber’in nübüvveti konusunda aynı yaklaşımı göstermemekte, onun önceki peygamberlere öykündüğü ve ona inananlar tarafından yüceltme amaçlı olarak sonradan kendisine mûcizeler nisbet edildiği gibi görüşler serdetmektedir. Kitâb-ı Mukaddes’in tarihsel anlatımı ile mukayese ederek Kur’an’ın kendi içinde belli bir düzene sahip olmayan, bütünüyle Peygamber’e ait bir derleme olduğunu ileri sürmekte, bu görüşünü desteklemek için Vehhâbîler’in Kur’an’ın sözlerinde i‘câz olmadığı ve benzerinin yazılabileceğini söylediklerini naklederek yanlış bilgiler vermektedir.

Kazimirski’nin 1844’te İspanyolca’ya, 1880’de Rusça’ya tercüme edilen Kur’an tercümesi Fransa’da Mohammed Arkoun (Paris 1970) ve Maxime Rodinson (Paris 1981) gibi bazı uzmanların yazdığı yeni takdim yazıları ve notlar ile birçok kez yayımlandı. Batı’da konulu Kur’an fihristlerinin ilk örneklerinden birini hazırlayan Jules la Beaume (1806-1876 [?]) bu eserinde (Le Koran analysé, Paris 1878) âyetlerin Fransızca tercümelerini Kazimirski’den alırken, Cumhuriyet döneminde basılan ilk Türkçe Kur’an tercümesini hazırlayan Cemîl Saîd’in de (Dikel, 1872-1942) Kur’ân-ı Kerîm Tercümesi adlı eserinde (baskı yeri ve tarihi yok [İstanbul 1924]) yine Kazimirski’yi esas aldığı bilinmektedir (bk. Ergin, V, 1928). Kazimirski’nin Kur’an tercümesi ne yazık ki kendisinin de birçok hatanın yer aldığını söylediği 1840 baskısı ile akademik çevrelerde uzun yıllar en çok rağbet gören tercüme olmaya devam etmiştir.

Kazimirski’nin ilk çalışmalarından biri Türkçe’den yaptığı bir tercümedir. Kırımlı bir Türk tarihçisi olan Seyyid Mehmed Rızâ’nın (ö. 1756) Kırım Hanlığı tarihine dair es-Seb‘u’s-seyyâr fî ahbâri mülûki Tatar adlı eserini, 1832’de Mirza Kâzım Bey tarafından Kazan’da gerçekleştirilen neşrini esas alarak, Précis de l’histoire des khans de Crimée depuis l’an 880 jusqu’à l’an 1198 de l’Hégire adıyla kısmen Fransızca’ya tercüme etmiştir. Tercüme 1833’te Journal Asiatique dergisinin temmuz-aralık sayısında (XII, s. 349-380, 428-458) yayımlandıktan sonra ayrı basım olarak da neşredilmiştir (Paris 1833). Kazimirski’nin Türkçe’den Fransızca’ya tercüme ettiği ve Journal Asiatique dergisinde yayımlanmış daha başka yazıları da vardır.

Önemli bir sözlük bilimci olan Kazimirski’nin Dictionnaire français-polonais (Paris 1839) adlı Fransızca-Lehçe sözlüğü yanında Dictionnaire arabe-français (Paris 1845-1860) adlı Arapça-Fransızca sözlük çalışması da uzun yıllar bu alanda referans metni olmaya devam etmiştir. Alman oryantalist Georg Wilhelm Freytag’ın (1788-1861) Arapça-Latince sözlüğünden istifade ile hazırladığı bu eser, Jean-Baptiste Belot’nun Vocabulaire Arabe-Français (Beyrouth-Paris 1883) adlı eserinden hem daha mufassaldır hem de ona kaynaklık etmiştir. Kazimirski’nin iki cilt halinde yayımladığı Arapça-Fransızca sözlük özellikle Arap dilinin lehçelerindeki farklılıklara da işaret ettiği için günümüzde de kullanılmaya devam etmektedir. Paris dışında Kahire (1875) ve Beyrut’ta da (1944) basılan bu sözlüğün daha önce bu alanda yapılan oryantalist çalışmalardan en önemli farkı, Arapça filolojiye dair metinlerle klasik metinlerden doğrudan istifade edilerek kaleme alınmış olmasıdır. Kazimirski binbir gece masallarından seçtiği bazı hikâyeleri, Fransızca tercümeleriyle birlikte Ḥikâyetü Enîsi’l-celîs: Enis el-Djelis ou Histoire de la belle persane. Conte des mille et une nuits (Paris 1846) adıyla yayımlamıştır.

Kazimirski Farsça’ya dair çalışmalar da yapmıştır. 1876’da Sa‘dî-i Şîrâzî’nin Gülistân adlı eserini Lehçe’ye çevirmiş (Paris 1876); Farsça diyaloglar, dil bilgisi ve sözlüğün bir arada yer aldığı Dialogues Français-Persans: Précédés d’un Précis de la grammaire persane et suivis d’un Vocabulaire français-persan adlı eseri yayımlamıştır (Paris 1883). Bu eserdeki Fransızca-Farsça sözlük kısmı Vocabulaire Français-Persan adıyla ayrıca basılmıştır (Paris 1883). Gazneliler döneminin ileri gelen şairlerinden Menûçihrî-yi Dâmegānî’nin (XI. yüzyıl) Farsça divanını önce kısmen (Versailles 1876), daha sonra bütünüyle tercüme eden ve çok sayıda dipnot ekleyerek Menoutchehri, poète persan du 11^ème siècle de notre ère adıyla yayımlayan (Paris 1886) Kazimirski’nin bu çalışması, Fars dili ve edebiyatı ile Doğu dilleri araştırmacılarının başvurduğu önemli kaynaklar arasında yer almaktadır. Kazimirski’nin bu neşrinde Farsça divanın aslı yanında Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin (ö. 470/1077) Gazneliler tarihine dair Târîḫ-i Mesʿûdî adıyla da bilinen Târîḫ-i Beyhaḳī’sinden geniş bir özete de yer verilir (s. 17-131).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 153-154 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.