MÂLİK b. OSMAN

Kuzey Senegal’in Saint Louis bölgesinde Dagana yakınlarındaki Gaé köyünde yetim olarak dünyaya geldi. Toukolor ailesine mensuptur. Küçük yaşta Kur’an’ı ezberledikten sonra amcası Ahmed Sî, dayısı Mayoro Wallé, Şeyh Makeye Hawa, More Diop ve Ahmed (Amadu) Ndiaye Mabiyi gibi âlimlerden dinî ilimleri tahsil etti. İbn Bûnâ el-Cekenî’nin Kitâbü’l-İḥmirâr’ını (el-Câmiʿ) Futa Toro’da Thierno Yoro Pal’den, Kütüb-i Sitte’yi de Moritanya’da okudu. Dayısı ve el-Hâc Ömer Tâl’in müridi Mayoro Wallé’ye intisap ederek Ticâniyye tarikatına girdi. Ahmed b. Mevlûd Fâl el-Moritânî ve Muhammed Ali el-Ya‘kūbî gibi şahsiyetlerden tarikat icâzeti aldı. 1889’da hacca gitti. Hac dönüşü yedi yıl kadar ders verdi ve çiftçilikle uğraştı. 1902’de Batı Senegal’de Dakar’a 90 km. uzaklıkta küçük bir yerleşim yeri olan Tivâven’e (Tivaouane, Tiwawan) yerleşip bir Ticânî zâviyesi inşa ettirdi. Tivâven onun sayesinde ilim merkezi ve Senegal’in önemli şehirlerinden biri haline geldi. Daha sonra Dakar ve Saint Louis’de Ticânî zâviyeleri açtı, hayatı bu üç zâviye arasında geçti. Yol kesip köylere baskınlar düzenleyen putperest Tiédo grubuna karşı büyük çoğunluğu tüccar ve çiftçilerden meydana gelen müridlerini himaye etmesi cemaatinin sayısını hızla arttırdı. Bu dönemde Kaolack’taki Ticânî zâviyesinin şeyhi Abdullah b. İnyâs (Niyâs), Ticânî muhaliflerine silâhla karşı koyan el-Hâc Ömer Tâl’in halifesi Saîd Nûr Tâl ve kendisi hakkında bir kaside yazan Mürîdiyye hareketinin önderi Ahmedü Bamba ile ilişkilerini sağlamlaştırdı.

Senegal şehirlerinde Ticâniyye’ye nüfuz kazandıran Mâlik b. Osman bu tarikatın Mâlikiyye kolunun kurucusu kabul edilir. Pek çok köy ve kasabada “dâire” adı verilen zâviyelerin açılmasına öncülük etti. Ticâniyye dervişlerinin akşam okudukları virdin yerine sabah ve akşam okunmak üzere yeni virdler tesbit etti. Buna göre müridleri “el-virdü’l-lâzım” denilen günlük virde (100 istiğfar, 100 salavat, 100 kelime-i tevhid) ilâve olarak otuz defa “estağfirullah el-azîm ellezî lâ ilâhe illâ hû el-hayyü’l-kayyûm” ve 100 defa “lâ ilâhe illallah” demeli, elli defa salâtü’l-fâtih, on iki defa cevheretü’l-kemâl okumalıdır. Mâlik b. Osman, tarikatının hızla yayılması ve müntesiplerinin artması sebebiyle halifelerine (mukaddem) üç dereceli bir yetki vermiştir. En alt seviyedeki icâzet sahibi halifelerin başkalarına icâzet verme yetkisi yoktur. Orta seviyedekiler diğer mukaddemleri tayin etme yetkisine sahiptir. En üst seviyedeki mukaddemler ise mutlak icâzete sahip olup aynı zamanda Ticânî virdinin bütün sırlarına vâkıftır. Senegal nüfusunun yarısının Mâlik b. Osman’a intisap ettiği ileri sürülmektedir. Siyasetçiler, tarikatın Senegal’de otoritesini arttırmasıyla sömürge yönetiminde idarî görev almak için Mâlik b. Osman’ı vasıta kılmaya başladılar. Müntesiplerini dinî ilimleri öğrenmeye teşvik eden Mâlik b. Osman, eğitim öğretim faaliyetlerine ağırlık vererek sömürgeciliğe silâhla değil bu tür faaliyetlerle karşı çıkmaya çalıştı.

Mâlik b. Osman, Tivâven şehrinde vefat etti ve buraya defnedildi. Ahmed, Ebû Bekir, Mansûr, Abdülazîz, Habîb ve Osman adlı altı oğlundan Ahmed, I. Dünya Savaşı’nda öldürülmüş, Habîb ve Osman ise çocuk yaşlarda ölmüştür. Mâlik b. Osman’dan sonra tekkenin başına Ebû Bekir geçmiş, diğer oğlu Mansûr kardeşinin ölümünün ardından sadece dört gün postta kalmış ve Abdülazîz 1997 yılındaki vefatına kadar irşad vazifesini üstlenmiştir. Abdülazîz de babası gibi divan sahibi bir şairdir. Mâlik b. Osman’ın tarikatına mensup olanlar her yıl Tivâven şehrinde düzenlenen ve “Gàmmu” denilen mevlid ihtifallerinde bir araya gelmektedir.

Eserleri. 1. Dîvân (Tunus 1333/1914). Mâlik b. Osman’ın yetmiş dokuz kasideden oluşan divanı Ahmed et-Ticânî ve el-Hâc Ömer Tâl gibi sûfîler hakkında tasavvufî methiyeler ihtiva eder. Ancak kendisi na‘tlarıyla büyük şöhret kazanmıştır. Divanın en uzun kasidesi olan “mîm” kafiyeli “Ḫilâṣu’ẕ-ẕeheb fî sîreti ḫayri’l-ʿArab” otuz fasıldan meydana gelen bir na‘ttır, bu na‘t müstakil olarak da basılmıştır (Dakar, ts.; Fr. trc. El Hadji Ravane Mbaye, Khilâsou Dhahab: l’or pur sur la vie du phophète, Rabat 2007). Senegal’deki Ticânîler arasında meşhur olan na‘t mevlid kutlamalarında, Mâlik b. Osman’ın kabrini ziyarette, ayrıca evlerde okunmaktadır. Müellif kasidesini ayrıca şerhetmiştir (yazma nüshası için bk. Fihrisü maḫṭûṭâti, s. 273).

2. Kifâyetü’r-râġıbîn fîmâ yehdî ilâ ḥażreti rabbi’l-ʿâlemîn ve iḳmâʿu’l-muḥaddis̱în fi’ş-şerîʿati mâ leyse lehû aṣlun. On iki fasıldan teşekkül eden akaide dair mensur bir eserdir. Müellif eserine altmış dört beyitlik bir zeyil yazmıştır. El Hadji Ravane Mbaye, Sorbon Üniversitesi’nde “La pensée et l’action d’El-Hadji Malick Sy: Un pôle d’attraction entre la sharia et la haqîqa” adıyla bir doktora tezi hazırlamış (1993), daha sonra bunu Le grand savant El Hadji Malick Sy: Pensée et action adıyla yayımlayarak (I-III, Beyrouth 2003) birinci cildinde Mâlik b. Osman’ın hayatını ve eserlerini ele almış, ikinci cildinde Kifâyetü’r-râġıbîn’in, üçüncü ciltte İfhâmü’l-münkiri’l-cânî’nin Arapça metnini ve notlarla tercümesini vermiştir.

3. İfhâmü’l-münkiri’l-cânî ʿalâ ṭarîḳati seyyidinâ ve vesîletinâ ilâ Rabbinâ Aḥmed b. Muḥammed et-Ticânî. Müellifin Ticâniyye tarikatını savunmak için yazdığı eser kendi tarikat silsilesini de içerir.

4. Vesîletü’l-Münâ fî naẓmi esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (Dakar 1973).

5. Fâkihetü’ṭ-ṭullâb nehcü’t-Ticâniyyi’l-ḫâliṣi’l-eṣlâb (Ar. metin ve Fr. tercümesiyle, nşr. El Hadji Ravane Mbaye, Rabat 2002, Âdâbü’l-mescid ile birlikte).

Mâlik b. Osman’ın ramazan ve kurban bayramı namazları için irad ettiği iki hutbe ile Naṣîḥatü’l-iḫvân adlı bir risâlesi yazma halinde mevcuttur (eserleri için ayrıca bk. Kane – Hunwick, IV, 309-312; Fihrisü maḫṭûṭâti, s. 38, 267, 292, 293, 294, 295). Osman Encây, es-Sîretü’ẕ-ẕâtiyye li’ş-Şeyḫ el-Ḥâc Mâlik Sî: eş-Şeyḫ el-Ḥâc Mâlik Sî beyne yedeyk adıyla bir eser kaleme almıştır (Kahire 2004, 2011).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 184-185 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.