SÂMERRÂÎ

Kaynaklara göre 1923, kendi ifadesine göre (Süreyhî, s. 94) 1916 yılında Irak’ın Amâre şehrinde doğdu. Dedesi Râşid, Sâmerrâ şehrinden gelerek Amâre’ye yerleşmişti. İbrâhim es-Sâmerrâî küçük yaşta annesini ve babasını kaybettiğinden teyzesinin yanında yetişti. İlk ve orta okulu Amâre’de okudu. Ardından Bağdat’a giderek Dârü’l-muallimîn el-ibtidâiyye’ye girdi (1937). Burayı bitirince ilkokul öğretmeni oldu (1940). Daha sonra Bağdat Üniversitesi’nde bugün Külliyyetü’t-terbiye olan Dârü’l-muallimîn el-âliye’den mezun oldu (1945). En önemli hocaları Arap dilinde Mustafa Cevâd, Arap edebiyatında Muhammed Mehdî el-Basîr, İslâm tarihinde Abdülazîz ed-Dûrî ve eğitim alanında Mettâ Akrâvî idi. Arap Dili Bölümü’nü bitirince Bağdat’ta, Arapça ve İslâm tarihi dışındaki derslerde eğitim dili İngilizce olan Külliyyetü’l-Melik Faysal adlı lise seviyesindeki okula Arap dili öğretmeni olarak tayin edildi (1946).

Sâmerrâî, 1948’de doktora yapmak üzere bir grup öğrenciyle birlikte Sorbonne Üniversitesi’ne gönderildi. Burada İbrânîce, Ârâmîce, Habeşçe, Sebe dili, Asurca, Bâbilce gibi Sâmî dilleri okudu. Jean Cantineau, Évariste Lévi-Provençal, Louis Massignon, Régis Blachère ve Charles Pellat gibi şarkiyatçılardan ders aldı. Temel doktora tezi olarak “el-Cümûʿ fi’l-Ḳurʾân muḳārane bi-ṣıyeġi’l-cümûʿ fi’l-luġāti’s-Sâmiyye” başlıklı çalışmasını, yan tez olarak da Ziyâeddin İbnü’l-Esîr’in Arap belâgatına dair el-Mes̱elü’s-sâʾir’inin tenkitli neşrini takdim etti (1956). 1956’da Bağdat’a dönünce Külliyyetü’l-âdâb ve’l-ulûm’un Arap Dili Bölümü’nde öğretim görevlisi oldu, Süryânîce dersler verdi. 1958 askerî darbesinden sonra Kültür Bakanlığı’nda neşriyat müdürü olarak tayin edildiyse de bir müddet sonra Külliyyetü’l-âdâb’daki görevine iade edildi, 1960’ta yardımcı doçent, 1965’te de profesör unvanını aldı. Tunus, Küveyt, Beyrut, Hartum, Libya, Cezayir, Kahire ve Paris üniversitelerinde dersler verdi. 1981’de emekliye ayrıldıktan sonra Amman’a gitti, Ürdün Üniversitesi’nde (1982-1987) ve San‘a Üniversitesi’nde (1987-1996) çalıştı. 1996’da Amman’a dönen Sâmerrâî bilimsel faaliyetlerine burada devam etti. 25 Nisan 2001 tarihinde Amman’da vefat etti. XX. yüzyılın en büyük Arap dilcileri arasında sayılan Sâmerrâî, Arap dilinin tarihî gelişimi ve Arap gramerinin yenilenmesi üzerine çalışmalar yapmıştır. el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī, Mecmau’l-luġati’l-Arabiyye (Mısır, Suriye ve Ürdün), Lecnetü’l-mu‘cemiyyeti’t-Tûnisiyye, el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Hindî ve el-Cem‘iyyetü’l-lugaviyyetü’l-Ferensiyye gibi Arap dili alanında faaliyet gösteren birçok kuruma üye olmuş, ulusal ve uluslararası kongre ve sempozyumlara katılmış, yüksek lisans ve doktora tezleri yönetmiştir.

Eserleri. Sâmerrâî 100’den fazla kitap hazırlamış, dergilerde 295 makalesi yayımlanmıştır. Bazı eserleri şunlardır:

Telif: Dirâsât fi’l-luġa (Bağdat 1961), el-Aʿlâmü’l-ʿArabiyye: Dirâse luġaviyye ictimâʿiyye (Bağdat 1964), el-Fiʿl zemânühû ve ebniyetüh (Bağdat 1386/1966), Min Muʿcemi ʿAbdillâh b. el-Muḳaffaʿ (Beyrut 1974, 1984), Maʿa’l-meṣâdir fi’l-luġa ve’l-edeb: Naḳd li-merâciʿi’l-luġa ve’l-edeb (I-II, Bağdat 1979-1980; I-III, Amman 1983), Muʿcemü’l-ferâʾid (Beyrut 1984), Maʿa’l-Maʿarrî el-luġavî (Beyrut 1984), Mine’ż-żâʾiʿ min Muʿcemi’ş-şuʿarâʾ li’l-Merzübânî (Beyrut 1984), Dirâsât fi’l-luġateyn es-Süryâniyye ve’l-ʿArabiyye (Beyrut 1985), Min Esâlîbi’l-Ḳurʾân (2. bs., Beyrut 1987), Muʿcemiyyât (Beyrut 1991), es-Seyyid Maḥmûd Şükrî el-Âlûsî ve Bulûġu’l-ereb (Beyrut 1992), ed-Daḫîl fi’l-Fârisiyye ve’l-ʿArabiyye ve’t-Türkiyye (Beyrut 1997), Ḥadîs̱ü’s-sinîn: Sîre ẕâtiyye (Amman 1998), Riḥle fi’l-muʿcemi’t-târîḫî (Kahire 1419/1999), Fevâtü mâ fâte min ḥadîs̱i’s-sinîn (mine’s-sîreti’ẕ-ẕâtiyye) (Amman 2002), Fi’l-Ems̱âli’l-ʿArabiyye (Küveyt, ts., Vizâretü’l-i‘lâm).

Neşir: Kutâmî, Dîvânü’l-Ḳuṭâmî (Beyrut 1960, Ahmed Matlûb ile birlikte); Radıyyüddin es-Sâgānî, Kitâbü Yefʿûl (Basra 1960); Zeccâc, Ḫalḳu’l-insân (Bağdat 1962, 1964); Kays b. Hatîm, Dîvânü Ḳays b. el-Ḥaṭîm (Bağdat 1962, Ahmed Matlûb ile birlikte); Batalyevsî, Kitâbü’l-Mesâʾil ve’l-ecvibe (Bağdat 1964); Resâʾil fi’l-luġa (Bağdat 1964); Suʾâlâtü Nâfiʿ b. el-Ezraḳ ilâ ʿAbdillâh İbn ʿAbbâs (Bağdat 1968); Mecdüddin İbnü’l-Esîr, el-Muraṣṣaʿ fi’l-âbâʾ ve’l-ümmehât ve’l-benîn (ve’l-ebnâʾ) ve’l-benât ve’l-eẕvâʾ ve’ẕ-ẕevât (Bağdat 1391/1971; eser, İstanbul [1304] baskısında ve Christian Friedrich Seybold neşrinde [Weimar-Leipzig 1896; Amsterdam 1981] yanlışlıkla Ziyâeddin İbnü’l-Esîr’e nisbet edilmiştir); İbn Düreyd, es-Serc ve’l-licâm (Bağdat 1970); Süyûtî, et-Taʿrîf bi-âdâbi’t-teʾlîf (Bağdat 1969-1970); İbn Dâvûd ez-Zâhirî, ez-Zehre (II, Bağdat 1395/1975; I-II, Zerkā 1406/1985, Nûrî Hammûdî el-Kaysî ile birlikte); İbn Dürüsteveyh, Kitâbü’l-Küttâb (Küveyt 1977, Abdülhüseyin el-Fetlî ile birlikte); Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-ʿAyn (I-VIII, Bağdat 1980-1985, Mehdî el-Mahzûmî ile birlikte; Beyrut 1408/1988; Kum 1414/1993); Ebû Firâs el-Hamdânî, Dîvânü Ebî Firâs el-Ḥamdânî (Amman 1983); Fahreddin er-Râzî, Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz (Amman 1985, Muhammed Berekât ile birlikte); Ebü’l-Berekât Kemâleddin el-Enbârî, Nüẕhetü’l-elibbâʾ fî ṭabaḳāti’l-üdebâʾ (Bağdat 1959; 3. bs., Zerkā 1985); İbn Berrî, Fi’t-Taʿrîb ve’l-Muʿarreb (Ḥâşiyetü İbn Berrî ʿalâ Kitâbi’l-Muʿarreb li’bni’l-Cevâlîḳī) (Beyrut 1985); Ebû Hâtim es-Sicistânî, Kitâbü’n-Naḫl (Riyad 1985; Beyrut 1985); Resâʾil ve nuṣûṣ fi’l-luġa ve’l-edeb ve’t-târîḫ (Beyrut 1411/1991); İbnü’l-Fârız, Dîvân (Ürdün 1985); Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Keşfü’n-niḳāb ʿani’l-esmâʾ ve’l-elḳāb (Beyrut 1994); Zemahşerî, el-Emkine ve’l-miyâh ve’l-cibâl (Bağdat 1968).

Tercüme: Louis Gardet, et-Tevfîḳ beyne’d-dîn ve’l-felsefe ʿinde’l-Fârâbî (Bağdat 1975); Louis Massignon, Ḫıṭaṭü’l-Baṣra ve Baġdâd (Beyrut 1981); Ignazio Guidi, Muḥâḍarât fî târîḫi’l-Yemen ve’l-Cezîreti’l-ʿArabiyye ḳable’l-İslâm (Beyrut 1986) (Sâmerrâî’nin telif, tahkik ve tercüme ettiği makale ve kitapların tam listesi için bk. Süreyhî, XI/3 [1431/2010], s. 91-132).

Hüseyin Ali Ferhân el-Ukaylî, ed-Dirâsâtü’n-naḥviyye ʿinde İbrâhîm es-Sâmerrâʾî adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır (el-Câmiatü’l-Müstansıriyye külliyyetü’l-âdâb, Bağdat 2004).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 466-467 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.