SNOUCK-HURGRONJE, Christiaan

Oosterhout’ta (Kuzey Brabant) bir Protestan papazı ailesinin çocuğu olarak dünyaya geldi. Orta öğrenimini Breda’da yaptıktan sonra Leiden Üniversitesi’nde İslâm hukuku, Arapça ve şarkiyat okudu. 1880’de hocası M.J. de Goeje’nin yönetiminde haccın tarihi ve dindeki yeri üzerine doktora yaptı ve hazırladığı Het Mekkaansche Feest (Leiden 1880) adlı eseriyle ödül kazandı. Aynı yıl, üniversitenin Endonezya’ya gönderilecek sömürge memurlarını eğitmek için açtığı kursta hocalık yapmaya başladı. Araştırmalarda bulunmak üzere 1884’te Cidde’ye gitti ve burada beş ay kalmasının ardından kadı ve diğer ulemânın huzurunda müslüman olduğunu söyleyerek Abdülgaffâr adını aldı. Daha sonra Hicaz Valisi Topal Osman Nûri Paşa’nın yazılı izniyle Mekke’ye girdi ve buradaki mahallî ulemâ ile ilişki kurdu. Fakat yedi ay sonra tarihî değere sahip önemli bir taşın çalınmasına onun da adının karışması üzerine sınır dışı edildi. Mekke’de yaptığı çalışmalarının sonucunu, Almanca yazdığı iki cilt metin ve resimli bir atlas hacmindeki Mekka adlı kitabında yayımladı (Den Haag 1888-1889). Haccı, Mekke şehir hayatını ve buradaki Endonezya hacılarının yaşantısını tarihî ve antropolojik yönleriyle inceleyen eserin II. cildi, J.H. Monahan tarafından İngilizce’ye çevrildi (Mekka in the latter Part of the Nineteenth Century, Leiden 1931). Eser Arapça’ya da tercüme edilmiştir (Ṣafaḥât min târîḫi Mekkete’l-mükerreme fî nihâyeti’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer el-hicrî, trc. Ali Avde eş-Şüyûh v.dğr., Mekke 1990; Riyad 1999).

Snouck-Hurgronje, Leiden Üniversitesi’nde bir süre daha ders verdikten sonra 1889’da Hollanda sömürge hükümetinin hizmetinde çalışmak üzere Endonezya’ya gitti. Önce Cava’nın çeşitli yörelerini gezerek adada İslâmiyet ve dinî kurumlar hakkında incelemelerde bulundu ve burada uygulanan İslâm hukukunun işleyişine dair bir rapor hazırladı. Gezisiyle ilgili izlenimlerini Semarang’da çıkan Hollandaca bir gazetede emekli bir mahallî idarecinin ağzından “Brieven van een Wedono-Pensioen” adıyla yayımladı (De Locomotief, 7 Ocak 1891 - 22 Aralık 1892). 1891’de hükümete Doğu dilleri ve İslâm hukuku danışmanı olarak tayin edilen Snouck-Hurgronje, Hollandalılar’a karşı Açe ulemâsının liderliğinde 1873 yılından beri yürütülen Açe savaşındaki dinî ve siyasî unsurları analiz etmek amacıyla Açe’ye gitti ve orada bir yıl kaldı. Ancak daha sonra da hükümetin isteğiyle sık sık giderek Açe halkı hakkında araştırmalar yaptı ve tavsiyeleriyle bölgede Hollanda hâkimiyetinin kurulmasına katkıda bulundu. 1898’de hükümete yerli ve Arap işleri danışmanı oldu ve bu görevini ülkesine döndüğü 1906 yılına kadar sürdürdü. Endonezya’da kaldığı müddet zarfında yaptığı araştırmaların sonuçlarını çeşitli makaleleriyle De Atjehers (Batavia / Leiden 1893-1894; İng. trc. The Achehnese [trc. A.W.S. O’Sullivan], I-II, Leiden 1906; New York 1984) ve Het Gajoland en Zijne Bewoners (Batavia 1903) adlı kitaplarında yayımladı. Snouck-Hurgronje, Hollanda’ya döndüğünde Leiden Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde emekliye ayrılan hocası M.J. de Goeje’nin yerine Arapça profesörü olarak tayin edildi. Aynı zamanda 26 Haziran 1936’da Leiden’de ölümüne kadar Hollanda hükümetine İslâmî konularda danışmanlık yapmaya devam etti; bu arada Cezayir’deki Fransız sömürge hükümetine de tavsiyelerde bulundu. Başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere çeşitli ülkelerde konferanslar verdi.

Modern şarkiyatçılığın kurucularından sayılan Snouck-Hurgronje, çalışmalarında İslâm’ın uluslararası platformdaki gücü ve müslüman toplumun sosyal ve siyasal hayatı üzerindeki etkileriyle ilgili konuları ön plana çıkarmış, özellikle İslâmî sistemin nasıl kurulup geliştiği, müslüman halkın günlük yaşayışını nasıl düzenlediği ve bir sömürge hükümetinin müslümanları nasıl idare etmesi gerektiği hususları üzerinde durmuştur. Hollanda’nın Endonezya’daki sömürge politikasıyla ilgili görüşlerini ve buraya gönderilecek memur ve idarecilere verdiği konferansları Nederland en de Islam adlı eserinde toplayan Snouck-Hurgronje (Leiden 1911, 1915; Fr. trc. Politique musulmane de la Hollande, Paris 1924), dinle siyasetin birbirinden ayrılmasını ve dinî tarafsızlık ilkesinin devlet yönetiminde hâkim kılınmasını hedef alan bir politika geliştirmiştir. Sömürge hükümetinin resmen benimsediği bu politika itikad ve ibadetle ilgili hususlarda müslümanlara tam bir serbestlik verilmesini, panislâmizm, hilâfet ve cihad taraftarlığı gibi siyasî kaynaklı hareketlerin ise sıkı bir şekilde takip edilip bastırılmasını öngörmekteydi. Gelecekte Hollanda ve Endonezya halklarının barışçı ve gönüllü birliğinin kurulmasına dair ilişkilerin de savunucusu olan Snouck-Hurgronje, Endonezyalı müslümanların katı dogmatizm dönemini aşarak Avrupa medeniyetini ve modern liberal düşünce çağını yakalamalarını istiyordu. Batı eğitiminin yaygınlaştırılmasıyla müslümanların zaman içinde Batı kültürünü benimseyeceklerini ümit eden Snouck-Hurgronje bunu gerçekleştirmeyi Hollandalılar için ahlâkî bir görev saymıştır. Ancak kendisi bu konuda herhangi bir çaba harcamadığı gibi Endonezya’da iken dinî nikâhla evlendiği Cavalı iki müslüman eşinden doğan çocuklarını tanımadığı ve onları da annelerini de Hollanda’ya kabul etmediği bilinmektedir. Batı medeniyeti doğrultusunda modernleşmenin gerçekleşmesini savunan Snouck-Hurgronje, böylece İslâmiyet’in de sömürge rejimi için bir problem olmaktan çıkacağını savunmuştur. Fakat kendisinin Mekke ve Açe’de edindiği tecrübelere rağmen İslâm’ın sosyal ve siyasal yönlerini yanlış değerlendirdiği anlaşılmaktadır. Onun sömürge hükümetine yakınlığı ve Hollanda yayılmacılığına yaptığı katkılar, neticede adının Endonezya müslümanları arasında kötü bir anı olarak kalmasına ve kendisine “Hollandalı emperyalistlerin müftüsü” denilmesine yol açmıştır.

Snouck-Hurgronje’nin Müslümanlığı tartışma konusudur. Hollandalı gazeteci ve yazar F. Schröder, hakkında yazdığı bir makalede (“Orientalische retoriek: Van Koningsveld over de vuile handen van Snouck Hurgronje”, De Gids, CXLIII [Amsterdam 1980], s. 785-806) ve 10 Mart 1984 tarihli Nieuwe Rotterdamse Courant adlı gazetede çıkan bir yazısında onun 1885’ten sonra İslâm’ı benimsediğini, ancak bunu dindaşlarından gizlediğini söylemiştir. Bu iddia Hollanda ilim çevrelerinde şiddetle reddedilmiş, ayrıca Snouck-Hurgronje’nin Th. Nöldeke’ye gönderdiği mektupları yayımlayan (Orientalism and Islam: The Letters of C. Snouck Hurgronje to Th. Nöldeke from the Tübingen University Library, Leiden 1985) Leiden Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi öğretim üyelerinden P. S. van Koningsveld onun hiçbir zaman müslüman olmadığını, fakat müslümanlara karşı kendilerinden biriymiş gibi davrandığını belirtmiştir.

Snouck-Hurgronje’nin yukarıda bahsedilen eserlerinin bazıları dahil 1927 yılına kadar yayımladığı kitap ve makaleleriyle bunların bibliyografyası, yedi ciltlik Verspreide Geschriften adı altında bir araya getirilerek yayımlanmıştır (Bonn-Leipzig-’s-Gravenhage 1923-1927). E. Gobee ve C. Adriaanse tarafından neşredilen Ambtelijke Adviezen van C. Snouck Hurgronje, 1889-1936 adlı üç ciltlik eseri de (’s-Gravenhage 1957-1965) onun sömürge hükümetine sunduğu Endonezya müslümanları ve İslâmiyet’le ilgili tavsiyeleri ihtiva etmektedir. İngilizce ve Fransızca’ya çevrilen bazı yazıları Selected Works of C. Snouck Hurgronje (Leiden 1957) adıyla G.-H. Bousquet ve J. Schacht tarafından neşredilmiştir.