USEYMÎN, Muhammed b. Sâlih

9 Mart 1929’da Necid bölgesindeki Kasîm vilâyetine bağlı Uneyze şehrinde doğdu. Temîm kabilesine mensuptur. Adı Osman olan dördüncü dedesine Useymîn (Osmancık) denildiği için aile bu adı almıştır. Küçük yaşta anne tarafından dedesi Abdurrahman b. Süleyman ed-Dâmiğ’in yanında Kur’an’ı ezberledi. Uneyze’de bazı medreselerdeki hocalardan ders aldı. Abdurrahman b. Nâsır es-Sa‘dî’nin talebesi ve daha sonra Uneyze kadısı olan Muhammed b. Abdülazîz el-Mutavvi‘den akaid, fıkıh, nahiv, sarf; Kadı Abdurrahman b. Ali b. Ûdân’dan fıkıh ve ferâiz; Abdürrezzâk Afîfî’den Arap dili ve edebiyatı okudu. Buradaki asıl hocası on altı yıl boyunca kendisinden akaid, tefsir, hadis, fıkıh gibi dersler aldığı Abdurrahman b. Nâsır es-Sa‘dî’dir. Riyad’da 1952’de açılan lise seviyesindeki el-Ma‘hedü’l-ilmî’yi 1954’te bitirdi, ardından döndüğü Uneyze’de aynı adı taşıyan okulda müderrisliğe başladı, bir taraftan da Sa‘dî’nin derslerine devam etti. Bu arada İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi Şeriat Fakültesi’nden mezun oldu (1957). Riyad’da iken Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’yi ve bazı fıkıh kitapları ile İbn Teymiyye’nin eserlerini okuduğu Abdülazîz b. Bâz, Muhammed Emîn b. Muhammed Muhtâr eş-Şinkītî, aynı zamanda Sa‘dî’nin talebesi olan Ali b. Muhammed es-Sâlihî, Abdülazîz b. Nâsır b. Reşîd ve Abdurrahman el-İfrîkī de hocalarındandır.

İlk ders halkasını 1951’de oluşturan Useymîn, hocası Sa‘dî’nin 1956’da vefatının ardından imamlığını üstlendiği Uneyze’deki el-Câmiu’l-kebîr’de yaklaşık elli yıl boyunca derslerini devam ettirdi. 1985 yılına kadar on kişiyi aşmayan talebe grubuna ders verirken öğrenci sayısı giderek arttı, bazı cami derslerine 600 kişi katılıyordu. Bu derslere Kasîm bölgesinden, çeşitli ülkelerden üniversite öğretim üyeleri ve öğrencileri, memurlar, diğer okul talebeleri gibi farklı seviyede gruplar katıldı. Uneyze’deki camiden başka 1972’den itibaren ramazan ve hac aylarında, yaz tatilinde Mekke’de ders okuttu. Bantlara kaydedilen bu derslerinden ayrıca pek çok kişi faydalandı. Bunun yanında 1954-1978 yıllarında Uneyze’de el-Ma‘hedü’l-ilmî’de, 1978’den vefatına kadar Kasîm’de İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi Şeriat ve Usûlüddin Fakültesi’nde ders verdi, doçent unvanını aldı ve akîde bölümü başkanlığına getirildi. İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi’ne bağlı el-Ma‘hedü’l-ilmî okullarının program komisyonlarında yer aldı, bazı ders kitaplarını yazdı.

Kendisine teklif edilen kadılık görevini kabul etmeyen Useymîn, 1987’den vefatına kadar Suudi Arabistan Yüksek Âlimler Heyeti’nde üye olarak bulundu. 1985’te kuruluşundan itibaren yine ölümüne kadar Uneyze’de Kur’ân-ı Kerîm Hâfızlığı Cemiyeti’nin başkanlığını yaptı; el-Câmiü’l-kebîr’de hocası Sa‘dî’nin vefatından itibaren Kasım 2000 tarihine kadar cuma hutbelerini okudu. Radyo programlarında sorulan sorulara cevap verdi, “Ahkâmün mine’l-Kur’âni’l-Kerîm” adlı programı yürüttü. 1994’te Uluslararası Kral Faysal İslâm’a Hizmet ödülünü aldı. Kral Hâlid b. Abdülazîz tarafından kendisine bağışlanan bir apartmanı o da öğrencileri için yurt olarak vakfetti. 10 Ocak 2001 tarihinde Cidde’de vefat eden Useymîn, cenaze namazı Mescid-i Harâm’da kılındıktan sonra Makberetü’l-adl’de hocası Abdülazîz b. Bâz’ın yanına defnedildi.

Useymîn, Hanbelî-Selefî ekolüne mensup olmakla birlikte fıkıhta Hanbelî mezhebine ve İbn Teymiyye’ye birçok konuda muhalefet etmiştir. Gösterişe önem vermemesi, güzel ahlâkı, hayır işlerine katkısı, geniş kitlelere ders ve fetvalarıyla ulaşması, gerek derslerinde gerek ihtiyaçlarını karşılama sırasında öğrencilerine gösterdiği ilgi sebebiyle yöneticiler, halk ve ilim çevreleri tarafından sevilmiş ve takdir edilmiştir. Günümüz Selefîliğinde hocası Abdülazîz b. Bâz ile birlikte önemli bir yere sahiptir. Öte yandan yöneticilere olan yakınlığı, sosyal ve siyasal konularda resmî makamları destekleyen fetvaları dolayısıyla çeşitli gruplar tarafından eleştirilere mâruz kalmıştır. Useymîn’in hayatı ve görüşleri hakkında birçok kitap ve makale yazılmış (bk. bibl.), uzun süre ders verdiği Kasîm Üniversitesi’nde düzenlenen bir sempozyumda ilmî hayatı ele alınmıştır (“Nedvetü cühûdi’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Ṣâliḥ el-ʿUs̱eymîn el-ʿilmiyye”, Câmiatü’l-Kasîm külliyyetü’ş-şerîa ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 6-7/11/1432; tebliğler için bk. http://www.csi.qu.edu.sa/Collegeevents/othaimeen/Pages/default.aspx [son erişim 10 Mart 2015]).

Eserleri. Useymîn’in eserlerinin çoğu, Takıyyüddin İbn Teymiyye ve Muhammed b. Abdülvehhâb’ın anlayışına uygun biçimde Selefiyye akaidi ve Hanbelî-Selefî çerçevesinde fıkıhla ilgili risâleler olup Mecmûʿu fetâvâ adıyla bir araya getirilmiştir. Bunların ekserisi yabancı dillere çevrilmiş, ayrıca bant vb. yollarla kayıt altına alınan dersleri 6000 saate ulaşmıştır. Bir kısım eserlerini kendi telif etmiş, büyük bir kısmını ise öğrencileri yazıp kendisi tashih etmiş, bazıları da tashih görmeden basılmıştır. eş-Şeyh Muhammed b. Sâlih el-Useymîn Hayır Müessesesi, Useymîn’in öğrencilerinden meydana gelen komisyonlar kurarak bu eserlerin düzgün biçimde basılmasını sağlamaya çalışmaktadır. 130 civarındaki eserinin çoğu basılmıştır, bazıları ise yayıma hazırlanmaktadır. Ayrıca eserlerine internet üzerinden ulaşılabilmektedir (www.ibnothaimeen.com [erişim 10 Mart 2015]). Bazı çalışmaları şunlardır: Mecmûʿu fetâvâ ve resâʾili’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Ṣâliḥ el-ʿUs̱eymîn (der. Fehd b. Nâsır es-Süleyman, I-XXIX, Riyad 1413-1431; bütün eserlerinin derlenmesine izin veren Useymîn’in risâlelerini başkaları da bir araya getirmeye çalışmış [meselâ Fetâva’ş-Şeyḫ Muḥammed b. Ṣâliḥ el-ʿUs̱eymîn, der. Eşref İbn Abdürrahîm, Riyad 1991], ancak bunların içinde en genişi Fehd b. Nâsır’ın derlemesi olmuştur), Fetḥu Rabbi’l-beriyye bi-telḫîṣi’l-Ḥameviyye (Riyad 1380, 1404; nşr. Ebû Muhammed Eşref b. Abdülmaksûd, Riyad 1416/1995, el-Ḳavâʿidü’ṭ-ṭayyibât fi’l-esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât içinde, s. 94-197; İbn Teymiyye’nin akaidle ilgili eserinin özetidir, dinî liselerde ders kitabı olarak okutulan risâle Useymîn’in telif ettiği ilk eser olup Türkçe’ye de çevrilmiştir [Şeyhu’l-İslâm İbn Teymiyye’nin el-Hameviyye Kitabının Özeti, trc. Süleyman Ateş, Riyad 1986; İsim ve Sıfat Tevhidinde Ehl-i Sünnetin Muhaliflere Cevabı, trc. Necmi Sarı, İstanbul 2001]), Şerḥu Riyâżi’ṣ-ṣâliḥîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn (I-IV, Kahire 1422/2001; nşr. Muhammed Hasan – Mahmûd Hasan Mahmûd, I-IV, Beyrut 1423; nşr. Ahmed Abdürrâzık el-Bekrî – Muhammed Âdil Muhammed, I-II, Kahire 1423/2002; I-VI, Riyad 1426), Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’l-Vâsıṭıyye (nşr. Sa‘d b. Fevvâz Sumeyl, I-II, Riyad 1416; İbn Teymiyye’ye ait eserin şerhidir), eş-Şerḥu’l-mümtiʿ ʿalâ Zâdi’l-müstaḳniʿ (nşr. Ömer b. Süleyman el-Hafyân, I-XV, Demmâm 1422; Hanbelî âlimi Haccâvî’nin fıkha dair eseri üzerine yapılan bu şerh müellifin en hacimli eseridir), Fetâvâ erkâni’l-İslâm (nşr. Fehd b. Nâsır es-Süleyman, Riyad 1425), Fetâvâ menâri’l-İslâm (nşr. Abdullah et-Tayyâr, I-III, Riyad 1415/1995), el-Ḳavlü’l-müfîd ʿalâ Kitâbi’t-Tevḥîd (nşr. Süleyman b. Abdullah b. Hammûd – Hâlid b. Ali b. Muhammed el-Müşeykıh, I-III, Riyad 1415/1995; Muhammed b. Abdülvehhâb’ın eserine dair bir şerhtir), Şerḥu Manẓûmeti uṣûli’l-fıḳh (nşr. Fuâd el-Cühenî – Fehd es-Selmân, 1426; elektronik nüsha bk. http://www.ibnothaimeen.com/all/books/cat_index_421.shtml, son erişim 10 Mart 2015), Şerḥu Naẓmi’l-Varaḳāt (nşr. Eşref b. Yûsuf, Kahire 1423; Riyad 1425; Cüveynî’nin fıkıh usulüne dair eserinin Şerefeddîn el-İmrîtî tarafından nazma çekilmiş halinin şerhidir), eż-Żiyâʾü’l-lâmiʿ mine’l-ḫuṭabi’l-cevâmiʿ (I-III, Medine 1409), Fetḥu ẕi’l-celâli ve’l-ikrâm bi-şerḥi Bulûġi’l-merâm (I-X, Riyad 2004-2012; İbn Hacer el-Askalânî’nin ahkâm hadisleriyle ilgili eseri üzerine şerhtir), Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (I-III, Demmâm 1423, Fâtiha ve Bakara sûrelerinin tefsiri), Şerḥu’l-Manẓûmeti’l-Beyḳūniyye fî musṭalaḥi’l-ḥadîs̱ (nşr. Fehd b. Nâsır es-Süleyman, Riyad 1423), Minhâcü Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa fi’l-ʿaḳīde ve’l-ʿamel (nşr. Ebû Abdullah en-Nu‘mânî, Şârika 1422), Şerḥu’l-Erbaʿîne’n-Neveviyye (nşr. Muhammed Seyyid b. Abdürabbirresûl, Kahire 1423/2002), el-Ḳavâʿidü’l-müs̱lâ fî ṣıfâtillâh ve esmâʾihi’l-ḥüsnâ (Beyrut 1406/1986; Medine 1409), el-Mücellâ fî şerḥi’l-ḳavâʿidi’l-müs̱lâ fî ṣıfâtillâh ve esmâʾihi’l-ḥüsnâ (nşr. Kâmile el-Kevârî, Beyrut 1422), Şerḥu Nüzheti’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker (Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî’nin ta‘lîkātı ile birlikte, nşr. Subhî Muhammed Ramazan – Muhammed b. Abdullah et-Tâlibî, Kahire 1423; İbn Hacer el-Askalânî’nin eseri üzerine yazılmıştır), Fetḥu’l-muʿîn fi’t-taʿlîḳ ʿalâ İḳtiżâʾi’ṣ-ṣırâti’l-müstaḳīm (nşr. Mahmûd b. Cemîl, Kahire 1423; İbn Teymiyye’nin eserine dairdir), Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’s-Seffârîniyye (nşr. İslâm Mansûr Abdülhamîd, İskenderiye 1424), Şerḥu’l-Ḳavâʿidi’l-ḥisân fî tefsîri’l-Ḳurʾân (nşr. Eymen b. Ârif ed-Dımaşkī v.dğr., Kahire 1423; hocası Sa‘dî’nin eseri üzerine kaleme alınmıştır).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 625-626 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.