YÛNÎNÎ, Ali b. Muhammed

11 Receb 621’de (29 Temmuz 1224) doğdu. Aslen Lübnan’daki Ba‘lebek şehrinin Yûnîn kasabasında ilim ve tasavvuf ehli bir aileye mensuptur. Ailenin Abdülkādir-i Geylânî soyundan geldiği ileri sürülür. Tanınmış bir Hanbelî fakihi ve hadis âlimi olan babası Muhammed el-Yûnînî aynı zamanda onun ilk hocasıdır. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ nüshasının rivayetini Muhammed el-Yûnînî’ye nisbet eden Ignaz Goldziher ve onu izleyen Alfred Guillaume’un Ali el-Yûnînî’yi babası ile karıştırdıkları anlaşılmaktadır. Yûnînî’nin kardeşi Kutbüddin el-Yûnînî ise Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân adlı eseriyle tanınan bir tarih ve hadis âlimidir. Abdülmü’min b. Halef, İbn Ferah, İbnü’s-Salâh, Hüseyin b. Mübârek ez-Zebîdî, Münzirî, İbnü’l-Cümmeyzî gibi âlimlerden hadis dinleyen ve dil meselelerine hâkim bir hadis hâfızı olan Yûnînî, Ba‘lebek’te babasının ardından Hanbelîler’in en önde gelen ismi olarak ders verdi, aynı zamanda diğer bölgelerden gelen çok sayıda kişi onun derslerine katıldı. Yûnînî, Dımaşk ve Mısır’a ilmî seyahatler yaptı; bilhassa çok sık gittiği Dımaşk’ta birçok kişi ondan hadis dinledi. Bu ziyaretleri sırasında edindiği kitaplardan Ba‘lebek’te bir kütüphane kurdu. Zehebî, Ba‘lebek’te iki aydan fazla bir süre kalarak ondan faydalandığını, Birzâlî de kendisinden Dımaşk’ta hadis dinlediğini kaydeder. İbnü’l-Lebbân ve Yûsuf el-Mizzî onun talebelerindendir. Yûnînî, 668’de (1270) gittiği Dımaşk’ta dil âlimi İbn Mâlik et-Tâî’nin ve diğer birçok âlimin hazır bulunduğu bir mecliste Ṣaḥîḥ-i Buḫârî nüshasını yetmiş bir celsede okuyup nakletti. Bu okumalar sırasında Yûnînî, İbn Mâlik et-Tâî’nin yardımıyla, kendisine ulaşan Ṣaḥîḥ-i Buḫârî rivayetlerini Arap dili kaideleri açısından tashih etti. Bununla birlikte İbn Mâlik’in her söylediğini dikkate almadı, nahiv bakımından doğru olmakla beraber tek kişi tarafından nakledilen bazı rivayetlere hâşiyede yer verdi (Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları, s. 182-183). İbn Mâlik et-Tâî de bu konudaki görüşlerini Şevâhidü’t-tavżîḥ ve’t-taṣḥîḥ li-müşkilâti’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ adlı eserinde yazdı. Yûnînî, 701 Şâbanında (Nisan 1302) yaptığı son Dımaşk seyahatinin ardından Ba‘lebek’te Hanbelîler’in mescidindeki kütüphanede bulunduğu sırada bir kişinin saldırısına uğradı; aldığı yaralar yüzünden 11 Ramazan 701’de (10 Mayıs 1302) öldü ve Bâbü Sathâ Mezarlığı’na defnedildi.

Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’nin zabtına ve tashihine gösterdiği özenle tanınan Yûnînî, eserin Firebrî rivayetinin çeşitli râviler tarafından nakledilen hadislerini mukayese etmiş, Firebrî nüshasının tenkitli metnini hazırlamıştır. Bu çalışmada el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’in râvileri Asîlî, Ebû Zer el-Herevî, Ebü’l-Vakt ve Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in çeşitli isnadlar vasıtasıyla ulaştıkları Firebrî rivayetlerini esas kabul etmiş, fakat bunları kendisine ulaşan diğer yazmalarla da karşılaştırmıştır. Zehebî de Yûnînî’nin kendi nüshasının Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’nin güvenilir nüshaları ile mukayesesine çok önem verdiğini ve eseri bir yılda on bir nüsha ile mukayese ettiğini bildirmektedir. Yûnînî kendi nüshasında esas aldığı rivayetlere işaret etmek üzere Asîlî için “sâd” (ص), Ebû Zer el-Herevî için “he” (هـ), Ebü’l-Vakt için “zı” (ظ), Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir için “şîn” (ش) remizlerini kullanmış, bu remizleri ve metodunu günümüze ulaşan el-Uṣûl ve’r-rumûz elletî teteʿallaḳu bi-Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî adlı risâlesinde (Merkezü’l-Melik Faysal li’l-bühûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, nr. 2-05116) açıklamıştır. Buhârî’nin rivayetleri ve Yûnînî’nin Buhârî nüshalarını elde ettiği isnadlarla ilgili bir makale yazan Rosemarie Quring-Zoche söz konusu risâlenin adını er-Rumûz ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî şeklinde kaydetmiş ve risâleyi makalesinin sonunda yayımlamıştır (bk. bibl.). Şerhinde Yûnînî nüshasını esas alan Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, İrşâdü’s-sârî’nin mukaddimesinde Yûnînî’nin kullandığı remizlere ayrıntılı biçimde yer vermişse de adı geçen risâleye atıfta bulunmamıştır. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’in sonraki nüshalarının ekserisinde Yûnînî’nin çalışması esas alınmış olup Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’nin Sultan Abdülhamid’in emriyle hazırlanan neşri de (I-IX, Bulak 1311-1313) bu nüshaya dayanmaktadır. Yûnînî’nin ayrıca el-Fürûsü’l-mübârekü’d-dâl ʿale’l-ḫilâfi’l-vâḳıʿ fî baʿżi’l-ḥurûf mine’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ adlı bir risâlesi vardır (Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, nr. 161).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 43. cildinde, 595-596 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.