BOSNA-HERSEK

Yüzölçümü 51.129 km² olan Bosna-Hersek, doğu ve güneydoğuda Sırbistan ve Karadağ, kuzey ve batıda ise Hırvatistan cumhuriyetleriyle çevrilidir. Adriyatik denizinde 20 km. uzunluğunda kıyısı vardır. Topraklarının çoğu dağlık olup verimli ovalar daha ziyade kuzeyde bulunur. Su kaynakları bakımından oldukça zengindir, Sava ve Neretva büyük akarsularını teşkil eder. İlirya (Illyria) menşeli Bosna ismi, aynı adı taşıyan ırmaktan kaynaklanmış ve ülkenin daha geniş olan kuzey kısmının adını oluşturmuştur. Neretva nehri havzasıyla güney bölgeleri içine alan Hersek (Herzeg = Dük) adı ise, XV. yüzyıl ortalarında Bosna kralına isyan edip kendisini “St. Sava’nın Herseki” yani dükü ilân eden Stjepan Vukčić-Kosača’nın unvanından gelir (Herzegovina = Hersek’in toprağı). Osmanlı hâkimiyeti sırasında her ikisi de birer sancak olmuş ve sınırları bugünkünden daha geniş bir sahayı kaplamıştır. 1580’de Bosna’nın beylerbeyilik (eyalet) statüsü kazanmasından sonra Hersek, Hersek sancağı veya Hersek-ili adı altında bu beylerbeyiliğe bağlanmıştır. Bugünkü Bosna-Hersek Cumhuriyeti toprakları ise Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun idaresi altında bulunduğu sırada (1878-1918) Bosna-Hersek vilâyetini oluşturan ve 1918’den sonra Sırp-Hırvat ve Sloven Krallığı’nın bir parçası sayılan alanı içine almaktadır. 1929’da Yugoslav Krallığı, “banovina” denilen dokuz büyük idarî bölüm halinde teşkil edilince Bosna-Hersek’in sınırlarında bazı değişiklikler olmuştur. Nihayet bugünkü Yugoslavya’da eski tarihî sınırlarına uygun ayrı bir Bosna-Hersek Cumhuriyeti ortaya çıkmıştır. Merkezi Saraybosna (Sarajevo) olan bu cumhuriyet 109 cemaate ayrılmıştır. 1990’da yapılan demokratik seçimlerden sonra memleketin genel durumunda ve idarî sisteminde bazı yeni oluşumlar meydana gelmiştir. Kasım 1990’da yapılan serbest seçimlerde demokrasi yanlısı siyasî partilerin kazanması Hırvatistan, Slovenya ve Makedonya’da olduğu gibi bağımsızlık yanlısı eğilimlerinin artmasına yol açtı. Müslüman Demokratik Hareket Partisi lideri, Islam između Istoka i Zapada (T trc. Doğu ve Batı Arasında İslâm, İstanbul 1987) adlı kitabın yazarı ve tanınmış fikir adamı Aliya İzzetbegoviç Bosna-Hersek Cumhuriyeti devlet başkanlığına seçildi (Aralık 1990).

Yugoslavya’dan ayrılmak isteyenlerle federal orduyu bir baskı unsuru olarak kullanıp Yugoslavya’ya hâkim olmak isteyen komünistlerin idaresindeki Sırbistan arasında 1991 yılında bir siyasî kriz patlak verdi. Ekim 1991’de Bosna-Hersek’in egemenliğini ilân etmesi ve bu cumhuriyetin sınırları içerisinde yaşayan Sırplar’ın buna karşı çıkarak Yugoslavya’ya bağlılığı sürdürmek istemeleri üzerine müslüman-Sırp çatışması başladı. Mart 1992 başında bağımsızlığı güçlendirmek için yapılan referanduma katılanların % 99,43’ü bağımsızlık lehine oy kullanırken Sırplar oylamaya katılmadı ve federal ordunun desteğinde müslümanların yerleşim bölgelerine saldırıları yoğunlaştırarak katliama yöneldiler. Türkiye’nin ve diğer bazı ülkelerin de tanıdığı Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Nisan 1992’de federal ordunun ve Sırplar’ın saldırılarıyla başlayan bir iç savaşın içerisinde bulunuyordu.

1991 Mart ayında yapılan nüfus sayımına göre Bosna-Hersek’in nüfusu 4,5 milyona yaklaşmıştır. Halkın büyük kısmı Sırp-Hırvat (Boşnak) dilini konuşmakta olup kendilerini milliyet olarak Sırp, Hırvat, müslüman, Yugoslav şeklinde göstermişlerdir. Sayım sonuçlarına göre Bosna-Hersek’te, 1.905.000 müslüman (% 43,7), 1.364.363 Sırp (% 31,3), 752.068 Hırvat (% 17,3), 293.477 Yugoslav (% 5,5) ve 93.685 de diğer unsurlar (% 2,2) bulunmaktadır. Bu rakamlara ayrıca 10.098 kişilik Kupres cemaati de ilâve edilmelidir. Bunlar da yine Hırvat (3947), müslüman (745), Sırp (5169), Yugoslav (213) ve diğer (24) şeklinde milliyet belirtmişlerdir.

Nüfusun nisbî çoğunluğunu oluşturan müslümanlar, milliyetlerini Sırp, Hırvat veya Yugoslav olarak değil sadece müslüman (muslimani) olarak göstermişlerdir. Bu sayımlarda halkın hangi dine mensup olduğu da kaydedilmiş ve ilk tesbitlere göre, tıpkı 1981 sayımındaki gibi, halkın % 40’ının İslâm dinine bağlı bulunduğu ortaya çıkmıştır. Bunların % 90’ı da Boşnakça konuşmaktadır. Yugoslavya’da gerek Bosna-Hersek gerekse Sırbistan ve Karadağ’da (Montenegro) Sırpça-Hırvatça/Boşnakça konuşan halkın bir bölümünün hem din hem millet adı olmak üzere müslüman sıfatını benimsemeleri 400 yıl süren Osmanlı idaresinin bir sonucudur. Ancak Osmanlı hâkimiyeti dönemi sadece dinî yönden değil ülkenin bütününde halkın gündelik hayat tarzına kadar inen derin bir kültürel etkiye yol açmıştır.

Türkler’le aynı dinden oldukları için Bosna-Hersek’in yerli müslüman halkı kendilerine Türk (Turci) dedikleri gibi bazan Türkler’den ayırt edilmek amacıyla Boşnak (Bosnalı, Bosnyak) ismini de kullanmışlardır. Özellikle bu sonuncusu XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren giderek yaygınlık kazanmıştır. Avusturya-Macaristan idaresi zamanında milliyetçilik cereyanları sebebiyle Ortodokslar kendilerini Sırp, Katolikler ise Hırvat olarak gösterip II. Dünya Savaşı’na kadar olan devrede müslümanlarla etnik birlik iddiasında bulundularsa da bazı şehirli aydın kesimi dışında taraftar bulamadılar. Müslüman halk, Avusturya-Macaristan idaresinin gayretlerine rağmen Boşnak adını fazla benimsemeyip müslüman tabirini kullandı. Daha sonra Yugoslav idaresinin “entegral Yugoslav milleti” oluşturma çalışmaları da bir sonuç vermedi. Müslüman halkın büyük kısmı II. Dünya Savaşı’ndaki istiklâl mücadelelerine katıldıklarından resmî kaynaklarda müslüman milleti olarak kabul gördüler. Fakat savaş sonrası resmî idare bu tabiri kabul etmediyse de 1967’de bu isim resmen tasdik edildi.

Osmanlı İdaresi Dönemi. Bölgeye ilk yerleşenlerin Hint-Avrupa menşeli İliryalılar olduğu kabul edilir. Burası Roma hâkimiyeti döneminde Panonya (Pannonia) eyaletinin Illyricum bölümüne bağlandı. Slav kabilelerinin ilk yerleştikleri bölge Bosna ırmağı havzası ve kaynağıydı. Daha sonra Bizans ve yerli hânedanların hâkimiyeti altında kalan bölgeye ilk Türk akınları 788’de (1386) başladı. Bu sırada ayrı bir krallık olan Bosna tahtında Kral I. Tvrtko bulunuyordu (1353-1391). 1388’deki akında Türk kuvvetleri yenilgiye uğradı, bundan bir yıl sonra Bosna askerleri Sırp Knezi Lazar idaresinde Kosova Savaşı’na katıldılar. Savaş Osmanlılar’ın galibiyeti ve Sırp knezliğinin Osmanlı hâkimiyetini kabul etmesiyle sonuçlanınca Sırbistan’da bir kısmı Osmanlılar’a bağlı müstakil feodal beyler ortaya çıktı; Kral Tvrtko’nun halefine de kendisine ait toprakları idare yetkisi tanındı. 1392’de Üsküp’ün fethi, Sırbistan ve Bosna’nın durumunda önemli değişikliklere yol açacak ilk önemli adım oldu. Böylece bu bölgede bir “uç” mıntıkası oluşturuldu. Burası ilk sancak beyi olan Paşa Yiğit’in hareket üssü haline geldi. 1415’ten itibaren Bosna’ya yönelik hücumlar sıklaştı ve Osmanlı nüfuzu, Bosna’daki yerli hânedanlar arasındaki çekişmelerde etkili bir rol oynamaya başladı. Osmanlı hâkimiyetini kabul etmek zorunda kalan Kral II. Tvrtko’nun (1420-1443) tahta çıkışından hemen sonra Bosna kralları birçok şehri ele geçiren ve askerî garnizonlar yerleştiren Osmanlılar tarafından haraca bağlandı (1428-1429). XV. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar, bugünkü Saraybosna bölgesini de içine alan Hodidjed kasabası ve civarında güçlü bir uç sahası, askerî bölge meydana getirdiler. Burası, voyvoda unvanını taşıyan İshak Bey oğlu Üsküp beyi Îsâ Bey tarafından idare ediliyordu. Civarda Osmanlı vasalı Bosna beyleri bulunduğundan bu bölge çift taraflı olarak kontrol altına alınmış durumdaydı. Bu idarî mıntıkayı gösteren 1455 tarihli Tahrir Defteri’nde “Saray Ovası” bir bölge adı olarak zikredilmişse de bu adda bir yerleşme yeri mevcut değildir. Bununla birlikte Saraybosna’nın menşei Bosna Krallığı’nın çöküşünden daha eski bir döneme uzanır. Bu sıralarda Bosna tahtı, Batı’nın desteğine güvenen fakat Osmanlılar’a haraç ödemeyi de sürdüren Stjepan Tomaś (1443-1461) tarafından işgal edilmişti. Papa ise Osmanlılar’a karşı desteğini talep eden kralın hem Katolik olmasını hem de Katolik Kilisesi karşısında yerleşik bir kilise haline gelen ve derin kök salma eğilimi gösteren, heretik diye nitelendirdiği yeni Bogomil mezhebi mensuplarının ortadan kaldırılmasını istedi. Kral da bu grupların takip ve katlini emretti. Böylece ortaya çıkan sosyal karışıklıklar Osmanlı nüfuzunun yayılması için önemli bir fırsat teşkil etti. Kralın oğlu Stjepan Tomašević ile Sırp prensesi arasındaki evlilikle Sırp despotluğu ve Bosna Krallığı’nı birleştirme teşebbüsü ise despotluk merkezi Semendire’nin (Smederevo) 1459’da Osmanlılar tarafından fethiyle neticelendi. Son Bosna kralı Tomašević (1461-1463), Batı desteğine güvenerek Osmanlılar’a haraç ödemeyi reddedince, bu durum tâbi bir hükümdar olmaktan çıktığı anlamına geldiğinden, Fâtih Sultan Mehmed idaresindeki Osmanlı ordusu süratle Bosna’nın fethini tamamladı. Osmanlı ordusunun çekilmesinden sonra Macar Kralı Mátyás Corvin Bosna’ya yürüyüp Yayça’yı aldı ve biri burada, diğeri Srebrenik’te iki eyalet (banat) kurarak Osmanlılar’a karşı tampon bir bölge oluşturdu. Buradan Bosna bölgesine birçok akın yapıp eski hânedan mensuplarından birine 1476’ya kadar sürecek sözde bir krallık kurdurdu ise de bu faaliyetler pek verimli olmadı.

Bosna Osmanlı idaresine geçince bir sancak haline getirilmişti. İlk sancak beyi de Minnetoğlu Mehmed Bey idi. Hersek sancağı 1470’te teşkil edilmiş, buranın diğer bir kısım toprakları ise 1482 başlarında fethedilerek sancağa katılmıştı. Ayrıca bu bölgede merkezi İzvornik (Zvornik) olan bir başka sancak daha kuruldu. Srebrenik banatlığı 1512’de, Yayça ve Banaluka ise Mohaç Zaferi sonrasında (1527 veya 1528) ele geçirilebildi. Bosna’dan itibaren Türk fetihleri Lika’ya doğru yayıldı, Klis Kalesi ile birlikte Dalmaçya bölgesinin büyük bir parçası alındı. Ayrıca Bosna sancak beyi idaresindeki kuvvetler Slovenya’ya da girdiler.

Bosna’nın sancak merkezi, 1520’de buraya gelip 1541’de vefat eden sancak beyi Gazi Hüsrev Bey tarafından inşa edilen külliye ve kurulan vakıflar vasıtasıyla bir Türk-İslâm şehri olarak gelişen Saraybosna idi. Ancak daha sonra merkez XVI. yüzyıl ortalarında, önemli ve büyük bir şehir haline gelen Saraybosna’dan ilk Bosna beylerbeyi Ferhad Paşa’nın yaptırdığı eserlerle bir İslâm şehri hüviyeti kazanan Banaluka’ya taşındı. Bosna eyaleti 1580’e doğru yedi sancaktan oluşuyordu (bk. BOSNA EYALETİ).

Osmanlı fethi Bosna-Hersek’in sosyal yapısında önemli gelişmelere sebep oldu. Sıkı bir merkezî idare altında timar sisteminin tatbiki, sosyal yönden olduğu kadar iktisadî yönden de büyük değişikliklere yol açtı. Timar sisteminin uygulanmasıyla yerli beylerin güçleri kırıldı, köylü üzerindeki baskılar azaldı; hayvancılık ve özellikle koyun besiciliği gelişti; ekonomik faaliyetin en önemli kolu olan madencilik yeni idareciler tarafından devralındı. Ayrıca nüfusun tamamını etkileyen büyük bir dinî ve etnik hareketlilik meydana geldi. Hersek bölgesinde koyun yetiştiricileri boş ziraat alanlarına yerleştirildi; böylece binlerce koyun besicisi çiftçiliğe yöneldi ve harap yerlerin ihyası, ziraatın gelişmesi için yeterli insan gücü kaynağı sağlanmış oldu. Bu yerleşenlerin çoğu Ortodoks Sırp olduğundan yerleşme sahaları giderek Sırplar’ın önceden bulunmadığı bölgelere doğru genişledi.

Bosna ve Hersek’te İslâmiyet’in yayılması, bugün bile hâlâ tartışılan bir konu olarak durmaktadır. I. Dünya Savaşı’ndan önce genel olarak kabul gören ve bugün de pek çok ilim adamı tarafından paylaşılan görüş, heretik kilise taraftarlarının yani Bogomiller’in Katolik kilisesinin baskısı sonucu ve ahlâkî esaslardaki görüş benzerliği dolayısıyla kolay bir şekilde bir bütün olarak İslâmiyet’i kabul ettikleri idi. Bunlara göre İslâmiyet’i seçen yerli Bosna beyleri kendi toprakları üzerindeki imtiyazlarını korumuşlar ve bu durumlarını XIX. yüzyıla kadar sürdürmüşlerdi, timar sistemi ise sadece bir üst yapı olarak kalmıştı. Bu iddianın en hararetli savunucusu C. Truhelka idi. Ona ve onun takipçilerine göre Bosna baştan beri Osmanlı Devleti içinde ayrı bir statüye sahip olmuştu. İki dünya savaşı arasında bazı Yugoslav tarihçiler bu görüşlerin temelsiz olduğunu ispata çalıştılarsa da tatminkâr bir çözüm getiremediler. Onlara göre İslâmlaşma tedrîcen gerçekleşmiş, Bosna yerli asilzadeleri timar sisteminin özellikleri sebebiyle fetih sonrası eski topraklarının tamamını koruyamamışlardı; toprak imtiyaz sistemi XVIII. yüzyılda kurulmuş ve bir sonraki yüzyılda da devam etmiş, tedrîcî olarak eski ziraat sistemi çerçevesinde gelişmişti. Modern tarihçiler ise ilk elden Osmanlı kaynakları ve tahrir defterleri üzerinde yaptıkları çalışmalarla konuyu daha da derinleştirdilerse de elde edilen sonuçlar henüz genelleştirilebilecek bir olgunluğa erişmemiştir.

1463’ten önce Osmanlılar Bosna’nın bir kısmını ellerine geçirdikleri sırada Îsâ Bey tarafından idare edilen sınır bölgesi (uç) dışında sipahi timarı mevcut değildi. Sınır bölgesinin iç kesimlerinde çoğu müslüman, birkaçı da hıristiyan pek çok sipahi bulunuyordu. Bosna’nın fethinin tamamlanması ile esas olarak söz konusu bölgeden, Makedonya’dan ve daha sonra da Sırbistan’dan getirilen sipahilere buradan timarlar tahsis edilmişti. Bunların çoğu da Slav menşeliydi. Fetih sırasında ve sonrasında, eski Bosna asilzadelerinin önde gelenlerinin tasfiyesinden sonra başlangıçta, mevcut büyük asilzade ailelerinin bazı üyelerine ve küçük derebeylerinin çoğuna eski mülkleri bırakılmıştı. Ayrıca koyun besicilerinin reislerine de timarlar tahsis edilmişti. Böylece o sıralarda Hersek’te birçok hıristiyan timar sahibi ortaya çıkmıştı. Bu tip topraklar daha sonra tam olarak Osmanlı idaresinin tasarrufuna geçecekti. Pavlović dük ailesinin toprakları 1455 tarihli Tahrir Defteri’ne göre haraç ödeyecek mukātaalı bir arazi haline getirilmişti (BA, MAD, nr. 544). Herseg Stjepan’ın siyaseti de problemlerin hallinde tamamıyla Osmanlılar’a güvenmek olmuştu. En küçük oğlu Osmanlılar tarafına geçerek İslâmiyet’i kabul etmiş ve II. Bayezid ile Yavuz Sultan Selim dönemlerinde beş defa vezîriâzam olmuş Hersekzâde Ahmed Paşa idi. Ayrıca İslâmiyet’i kabul edip Osmanlılar’ın hizmetine giren birçok eski asilzade ailesinin çocukları içinde de vezir ve vezîriâzam olanlar mevcuttur. Bunlardan biri de Sokullu Mehmed Paşa idi (1565-1579); hıristiyan kalan akrabalarından kardeşi Makarije’yi 1557’de Peç (İpek) patrikliğinin ihyasından sonra Sırbistan patriği olarak tayin etmişti.

Timarlar dışarıdan gelen sipahilere verilmesine rağmen çoğu eski Bosna beylerinin veya Osmanlı idaresi tarafından yeni teşkil edilen bazı grupların ellerinde bulunuyordu. Bosna sancağının en eski tahrir defterinde müslüman olan bu gibi sipahilerin hıristiyan akrabalarının isimleri de kayıtlıdır (BA, TD, nr. 18, 24). Bu dönemlerde Bosna’da padişahın ve sancak beylerinin hasları yakınında sipahilerin kendilerine ait mülk çiftlikleri de (hassa çiftlik) vardı. Timar kaydedilse bile bu tip çiftlikler sürekli olarak korunabiliyordu. Özellikle İslâmiyet’i seçmiş olan timar sahiplerinin çoğunun eski aile topraklarının bir bölümünü miras yoluyla intikal edebilir küçük mülkler yahut çiftlikler olarak korudukları söylenebilir. XVI. yüzyıl başlarında, Kanûnî Sultan Süleyman döneminde bu çeşit çiftliklerin iptaline kadar sayıları az da olsa artmıştı. Bu çiftlikler, ileride yeni ziraî ilişkilerin ortaya çıkışında yeni bir temel modeli oluşturmuştu.

Hıristiyan sipahilerin sonraları İslâmiyet’i seçecek olan müslüman torunları, müslüman olup servet sahibi olan veya statülerini koruyan ailelerin üyeleri daha sonra sipahi, zaîm, kale dizdarı, yüksek devlet görevlileri oldular. Bir sınır bölgesi olması dolayısıyla Bosna’ya verilen önem yerli müslümanların güç ve nüfuz kazanmalarını kolaylaştırdı. Osmanlılar’ın Macar topraklarını fethi sonucu buradaki pek çok sipahi yeni topraklara nakledildi. Ancak Macar topraklarının ele geçirilmesiyle Sırbistan’da İslâmlaşma durduğundan benzer sonuçlar burada görülmemişti. Bosna-Hersek’te İslâmlaşma sadece şehir halkı arasında değil köylüler arasında da taraftar bulmasıyla yeni ve kuvvetli bir tabanın oluşmasına zemin hazırlamıştı.

Çoğu maden ocakları yanında kurulmuş eski Bosna şehir ve kasabalarında Türk fethinden sonra büyük bir gelişme meydana geldi. Klasik Türk el sanatları ziraata nisbetle çok daha fazla ilerleme gösterdi. Osmanlı esnaf teşkilâtı, lonca sistemi, kendine has özellikleriyle birlikte ilk iki yüzyıl boyunca büyük ölçüde gelişti. Dericilik, kuyumculuk, askerî teçhizat üretimi ve şehir halkının ihtiyacına yönelik sahalarla ilgili esnaf kolları büyük önem kazandı. Yalnız madencilik alanında bazı bürokratik ve idarî uygulamalar yüzünden üretim ve kıymetli madenlerde verim düşüklüğü oldu. Bundan dolayı Bosna ve Hersek’teki şehirlerin gelişmesinde askerî maksatlar hariç madencilikten ziyade küçük sanayi ve iş kolları ile ticaret rol oynamıştı. Türkler tarafından kurulan şehirlerin hepsi, haberleşmeyi ve nakliyatı kolaylaştıracak stratejik bakımdan uygun yerlerde bulunuyordu. Bu tip şehirlerin gelişmesi eski madenci şehirlere nisbetle daha hızlı gerçekleşti. Eski bir pazar yerinde kurulup bir askerî birlik yerleştirilen ve idare merkezi olarak büyüyüp birer sanayi ve ticaret merkezi halinde gelişme gösteren Saraybosna ve Banaluka bu duruma iyi birer örnek teşkil eder. İdarî ve askerî grupların dışında Anadolu’dan ve diğer yerlerden gelen göçmenler vasıtasıyla bu şehirlerde Türk ve İslâm menşeli geleneklerle hayat tarzı hâkim oldu, nüfusta hızlı artışlar görüldü. Bosna-Hersek’te şehirlerin kuruluşunda veya fizikî olarak genişlemesinde bazı idarecilerin şahsî teşebbüsleri de önemli rol oynamıştı. Bunlar cami, medrese, han, hamam, mektep, kütüphane, dükkânlar yaptırarak zengin vakıflar tahsis ettiler. Dervişler de tekkelerde şehir halkının mânevî dünyasına hitap ederek dinî kültürün gelişmesine yardımcı oldular. Böylece Bosna şehirleri Türk gücünün kuvvetli bir kalesi, İslâm kültürünün de direği oldu. Ayrıca çevreden çok sayıda köylü şehirlere gelip yerleşti. Bunların çoğu İslâmiyet’i kabul etmiş gruplardı. Şehre gelen gayri müslimler de bir süre sonra İslâmiyet’i seçtiler. Şehirlerde hıristiyan ve yahudi sayısı müslümanlara göre çok az bir nisbetteydi. Dolayısıyla İslâmlaşmada şehirler yakın çevreyi etkileyen önemli bir rol oynamış olmalıdır.

Bosna ve Hersek sancakları tahrir defterleri, toplu halde İslâmlaşmanın şehirlerde ve onu çevreleyen köylerde vuku bulduğunu desteklemektedir. Söz konusu defterlere göre başlangıçta Bosna sancağında İslâmiyet’i kabul eden köylüler sadece Saraybosna ve çevresinde bulunanlardı. 1489’da sancakta yaklaşık 25.000 hıristiyan hânesi, 1300 bîve (hıristiyan dul kadın) ve 4000’den fazla bekâr hıristiyan (yaklaşık 130.000 nüfus) bulunuyordu. Buna karşılık müslümanlar 4500 hâne ve 2300 kadar da bekâr nüfusa (yaklaşık 25.000 kişi) sahiptiler (BA, TD, nr. 24). Hersek’in 1477 tarihli eski bir defterinde ise İslâmlaşmanın âni olmadığı açıkça görüldüğü gibi heretik Bosna kilisesi mensuplarının toplu halde fetihlere katıldığını gösterir kayıtlara da rastlanmaz (BA, TD, nr. 5). Nitekim Stjepan Tomaś ve Stjepan Tomašević dönemlerinde bunların yirmi yıl baskı ve zulüm altında tutulmaları Bosna kilisesinin dağılmasına yol açmış, ayrıca Herseg Stjepan Vukčić’in Ortodoksluğa geçmesi, Hersek bölgesindeki Bosna kilisesi mensuplarının durumunu zorlaştırmış ve bunlar Hersek’in gözden ırak, terkedilmiş bölgelerine çekilmişlerdi. O dönemde bu grupların İslâmiyet’e geçtiklerine dair herhangi bir kayıt yoktur. Bununla birlikte daha önceki dönemde Katolik kilisesinin takibatı ve kilise vergilerini toplama imtiyazına sahip Ortodoks kilisesinin baskıları, iki taraflı tehlikeye mâruz kalan bu grupların İslâmiyet’i kabulünde uygun şartları hazırlamış olmalıdır. Şehirlerin de İslâm merkezleri haline gelip kır bölgelerini etkilemeleriyle XV. yüzyıl gibi erken bir dönemde belirli bölgelerdeki köylüler arasında Müslümanlığın yayılışı gerçekleşmiştir. Böylece Müslümanlığın daha da genişleyip yayılması için bir temel atılmış oluyordu. İslâmiyet’i kabul eden köylülere diğerlerinden ayırt edilmeleri için “potur” adı verildi. Bunların dinî inançları İslâm, Katolik Hıristiyanlık ve heretik sayılan Bogomil mezhebine ait bazı unsurların bir karışımı idi.

Kanûnî Sultan Süleyman döneminde, o vakte kadar tamamen İslâmlaşmış olan yerli beylerin gittikçe artan nüfuz ve güçlerini kontrol altında tutabilmek için bazı tedbirler alındı. Bosna sipahileri yeni fetih bölgelerine kaydırıldı, onlardan boşalan yerlere (timarlara) diğer bölgelerden gelen sipahiler getirildi ve çiftlikler normal reâyâ çiftliği haline konuldu. Fakat özellikle sınır boylarının savunma ihtiyacı, XVI. yüzyılın ikinci yarısında askerî çiftliklerin sayılarının artmasına yol açtı. Önceleri sınır boyu olan ırmaklarda askerî hizmetlerde bulunan “kapudan”lar, şimdi kalelerin kontrolünü üstlenen ve savunma görevi yapan bir pozisyon kazandılar. Bosna’nın beylerbeyilik olarak teşkili de yerli asilzadelerin güç kazanmalarına katkıda bulundu.

XVI. yüzyılın ikinci yarısında bazı Bosna şehirlerinde hızlı bir kalkınma dönemi başladı. Bunu, yerli tüccarın ve Dubrovnik tüccarının faaliyetleri sayesinde İtalyan şehirleriyle yapılmakta olan ticaretin hacmindeki artış takip etti. Şehirlerin müslüman sakinleri hıristiyan gruplardan ayrı mahallelerde oturuyorlardı. Yeni gelen göçmenlerin içeriye akını sebebiyle bazı sanayi kolları kapandı, müslüman nüfus Sava’nın ötesindeki yerlere ve şehirlere göç etmeye başladı. Yüzyılın ikinci yarısında genel olarak Osmanlı idaresinde görülen bunalım iktisadî durumda da kendini gösterdi ve bölgedeki Türk askerî gücü zayıfladı. Bosna Beylerbeyi Hasan Paşa’nın faaliyetleri Bihaç’ın fethiyle neticelendiyse de bir yıl sonra Hasan Paşa idaresindeki kuvvetler sınır boyunda ağır bir yenilgiye uğradılar. Bu da Osmanlı-Habsburg savaşının sebebini teşkil etti.

XVII. yüzyılda bozulan malî durum, idarî yapıdaki zaaf Bosna’yı da derinden etkiledi. Mukātaa sisteminin yaygınlaştırılması, yeni vergilerin konulması ve arttırılması, Habsburglar’la uzun savaş dönemi (1593-1606), bir sınır eyaleti olan Bosna’da sosyal dengeyi altüst etti. Anadolu’dan Bosna’ya vali olarak gönderilen eski âsiler ve paşalar dengenin daha da bozulmasına yol açtılar. Bu olumsuzluklardan faydalanarak yerli asilzade grubu zenginliğini ve gücünü arttırdı. Köylülere ait toprakların sipahi, âyan vb. askerî zümrelerin ellerine geçişi hızlandı. Çiftliklerde ve timar köylerdeki çiftçi ve köylünün vergi yükümlülükleri ağırlaştı. Öte yandan merkezî hükümetin ihtiyaç duyduğu dâimî maaşlı asker istihdamı, teçhizi vb. masraflarının karşılanmasında çekilen güçlük, Bosna sınır boylarında kapudanlık sisteminin yaygın ve kontrolsüz bir hal almasına yol açmıştı. Ayrıca I. Ahmed’in fermanı ile ocaklık timar uygulaması da yaygınlaşmıştı. Söz konusu değişiklikler müslüman ve hıristiyan köylüler arasındaki münasebetleri olumsuz yönde etkiledi. Ağır şartlar altında hıristiyan köylüler sık sık yerlerini terkedip kaçtılar, dağlarda haydutluk da önemli ölçüde arttı.

Bununla birlikte gelişen ticaret ve pazarların bir sonucu olarak XVI. yüzyılın sonları ile XVII. yüzyılın ilk yarısında şehirlerin kalkınması devam etmişti. Dubrovnik Limanı yanında Split’te de bir liman açılması (1592) Bosna ticareti için önemli bir gelişme olmuştu. Bu dönemde loncalar yavaş yavaş şehirdeki yeniçerilerin kontrolüne girdi, şehrin ileri gelenlerinin (âyan ve eşraf) nüfuz ve sayıları daha da arttı, bazı Bosna şehirleri oldukça büyüdü. Saraybosna fizikî bakımdan büyük bir gelişme gösterdi, şehirlerde zengin müslüman grup yanında zengin hıristiyan tüccar aileler ve tefeciler de mevcuttu. Ancak bu dönemlerde şehir halkı arasında refah seviyesindeki dengesizlik daha da derinleşmişti. Hatta XVII. yüzyılda çoğu müslüman fakir halk, Saraybosna’da ciddi bir ayaklanma bile çıkarmıştı.

XVII. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’daki Otuzyıl savaşları, Osmanlılar’a karşı bir askerî müdahaleye engel olurken yüzyılın ikinci yarısında uzun süren iki savaş Bosna’da birçok sıkıntıya yol açmıştı. Venedik’e karşı girişilen mücadele (1644-1669) ve Habsburglar’la daha kısa süren savaş Bosna topraklarında sürdürüldü. Sınır boylarındaki hıristiyan nüfus kaçtı, bazıları gönüllü olarak Venedik’e askerî hizmette bulundu. Hersek’te de kargaşa ve ayaklanmalar görüldü. 1688’de Avusturyalılar Sava’nın güneyindeki bazı bölgeleri geçici olarak işgal ettiler. Dokuz yıl sonra Prens Eugène Zenta Savaşı’ndan sonra 1697’de Saraybosna’ya kadar ilerledi ve burayı yakıp yıktı. Hıristiyan nüfus, özellikle Romen Katolikleri istilâcı ordularla birlikte gittiler, uzun savaşlar ardında salgın hastalıklar bıraktı.

1699’da Karlofça Antlaşması’nın şartlarına uygun olarak Bosna eyaleti ufak değişikliklerle mevcut sınırlarını korudu. Sınır boylarında birçok tahkimat yapıldı ve yeni kapudanlıklar kuruldu. Eyalet bu sırada beş sancaktan oluşmaktaydı. Ayrıca Bosna’nın merkezi Travnik’e taşınmıştı. Macaristan, Slovenya, Hırvatistan ve Dalmaçya’da boşaltılan bölgelerin müslüman mültecileri, Bosna’nın terkedilmiş bölgelerine ve az nüfuslu yerlerine yerleştirildiler. Bir kısmı da şehirlere göç etti. Bosna’nın sınırda saldırıya açık bir bölge haline gelmesi, müslüman halkın büyük sıkıntıya düşmesine ve mücadeleye katılmasına yol açmıştı. 1718 Pasarofça Antlaşması ile Sava’nın güneyindeki şerit şeklinde arazi Avusturya’ya verildi. Yine batı sınırındaki bazı sahalar da Avusturya ve Venedik’e kaptırıldı. Salgın hastalıklar ve kötü geçen bir hasat mevsimi sonunda Bosna sipahilerinin uğradığı felâket ve ağır insan kayıplarına rağmen Hekimoğlu Ali Paşa idaresindeki bir ordu 1737’de Banaluka’da Avusturya’ya karşı kesin bir zafer kazandı. 1739 Belgrad Antlaşması ile Avusturya, Furjon Kalesi hariç Pasarofça Antlaşması sonucu aldığı bütün yerleri geri verdi.

Bu karışık dönem sosyal tabakalaşmada da bazı değişiklere yol açmıştı. Kaybedilen kalelerden gelen yeniçeriler şehirlere yerleşerek nüfuz kazandılar. Saraybosna imtiyazlı bir şehir haline geldi. Şehir âyanı, askerî zümreler ve kapudanlar bu durumun daha da güçlenmesini sağladılar ve bunlar siyasî otoritenin başlıca temsilcileri oldular. Hatta Bosna Valisi Ali Paşa zamanında şehir âyanı, kapudanlar ve eyaletin değişik bölgelerinden ileri gelen kişilerin oluşturduğu bir âyan meclisi dahi teşekkül etmişti. Bu meclis valiyi denetleyecek ve bazı gelirlerini belirleyecek bir yetkiye sahipti. Öte yandan kapudanlar devlet gelirlerini kiralamak ve çiftlikleri devralmak suretiyle mülk edinmeye başlayıp yüksek mevkiler elde etmişlerdi. Ayrıca vergilerin vadesi gelmeden peşin olarak talep edilme uygulaması, XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren on yıllık bir dönem boyunca fakir halkın ve müslüman köylülerin bir dizi isyanına sebep olmuştu.

Osmanlı-Avusturya savaşı (1788-1791) Bosna sınır bölgesinde pek büyük bir değişikliğe yol açmamakla birlikte III. Selim zamanında yeniçerilerin nüfuzlarını sınırlamaya yönelik tedbirler, Bosna’daki yerli müslüman âyanın imtiyazlı durumuna ters düşmüş ve birçok karışıklığa zemin hazırlamıştı. Sırbistan’da çıkan ayaklanmaların ardından Bosna’da Sırp köylüleri isyanı patlak verdi, ancak bunlar kolayca bastırıldı. Ayrıca Bosna müslümanları 1813’te Sırbistan’daki ayaklanmanın bastırılmasında önemli rol oynadılar.

Napolyon’un Avrupa’da kıta ablukası siyaseti Bosna’nın transit ticaretinde gelişmeye yol açtı ve Bosna’dan geçen yollar oldukça yoğun olarak kullanıldı. Şehirlerdeki müslüman tüccar yanında Sırp ve yahudi tüccar da pamuk nakliyatı ile gittikçe zengileştiler. Ancak Bosna’nın en önemli şehri olan Saraybosna’da halkla idareciler arasında silâhlı direnişe varan ciddi anlaşmazlıklar bu dönemde arttı. 1820’de Celâleddin Paşa düzeni zorla sağlayabildi. Yeniçeri Ocağı’nın tasfiyesi, Abdurrahman Paşa tarafından bastırılan isyanların en önemli sebebiydi. Ancak Bosna’da reformlara karşı genel hoşnutsuzluk devam ediyordu. 1831’de bazı yenilikleri uygulamaya koymak ve orduyu yeniden düzenlemek teşebbüsleri, Kaptan Hüseyin Gradaşçeviç’in liderliğinde, Bosnalı müslüman âyanın başı çektiği bir ayaklanmaya dönüştü. Âsiler Bosna-Hersek için tam bir otonomi, kendi vezirlerini seçme hakkı istediler, buna karşılık merkezî hükümete yıllık haraç vermeyi de teklif ettiler.

Başlangıçta âsiler başarı kazandılarsa da aralarındaki rekabet ve anlaşmazlık sonucu kolayca dağıtıldılar (1832). İsyan bastırıldıktan sonra kapudanlık müessesesi kaldırıldı (1835), yerine müsellimlikler kuruldu. Pek çok eski kapudan, âyan ve sipahi müsellim olarak tayin edildi. Yine de sürtüşme ve karışıklıklar devam etti. Direniş nihayet, Lika’da doğan ve eski bir Avusturya subayı olan Ömer Paşa Latas tarafından kırıldı. Ömer Paşa Bosna valisi sıfatıyla (1850-1851) Bosna âyanının siyasî nüfuzlarını kırıp reformları uygulamayı başardı. Ayrıca 1833’te Ali Paşa Rızvanbegović tarafından idare edilmek için kurulan Hersek paşalığını da onu ortadan kaldırdıktan sonra lağvetti. Bosna altı, Hersek üç kaymakamlığa bölündü, Saraybosna da resmî merkez oldu. Topal Osman Paşa’nın valiliği sırasında (1861-1869) idarî yapıda önemli değişiklikler yapıldı. Bosna yedi sancağa ayrıldı, vilâyet meclisi kuruldu, ulaşım şartları iyileştirildi. İlk demiryolu ise 1872’de Banaluka ile Novi arasında hizmete girdi, birçok okul açıldı, vilâyete mahsus matbaa kuruldu. Ticaret ve pazarlama giderek gelişti, ancak küçük zanaat kolları çökmeye başladı. Pek çok Sırp aile refaha kavuştu, nüfuzları da giderek arttı. Ziraat sahasında çiftlik sahipleriyle kiracılar arasındaki problemler, 1859’da ziraat kanununun çıkmasından sonra bir kanunnâme ile çözüme kavuşturuldu. Fakat pek tatmin edici olmayan şartlar, XIX. yüzyılın ikinci yarısında bir dizi köylü ayaklanmalarına hız verdi. 1875’te çıkan isyan siyasî bir özellik de kazanmış ve bu ayaklanma büyük güçlerin müdahalelerine yol açmıştı. Berlin Kongresi’nde Bosna ve Hersek Avusturya-Macaristan’ın himayesine verildi. Bosna müslümanları Avusturya-Macaristan’ın işgaline karşı koydularsa da 29 Temmuz’da başlayan işgal 20 Ekim 1878’de tamamlandı. Böylece Bosna-Hersek’te Osmanlı hâkimiyeti dönemi kapanmış oluyordu. 7 Ekim 1908’de buranın resmen Avusturya-Macaristan toprağı olduğu ilân edildi.

Osmanlı İdaresi Sonrası Dönem. 1878’de Avusturya-Macaristan idaresine verilen Bosna-Hersek’te Osmanlı Devleti’nin hakları 1908’deki kati ilhaka kadar resmen sürmüştü. Avusturya-Macaristan’ın ikili anayasası sebebiyle Bosna-Hersek’in durumu belirsiz bir haldeydi. İlhaktan önce ve sonra Bosna-Hersek Avusturya-Macaristan maliye bakanının uyguladığı ikili bir denetim altındaydı. Avusturya-Macaristan’ın hükümet sistemi bütün dönem boyunca son derece bürokratik bir şekilde ve polis gücü ile yürütülmüştü. Buradan bir askerî vali sorumluydu. 1882’de sivil hizmetleri denetleyen sivil bir görevli tayin edildi. Bölge idarî bakımdan altı “okrug”a (kısım) ayrıldı (Banaluka, Bihaç, Mostar, Sarajevo, Travnik, Tuzla). Bunlar da sırayla “srez” (bölge) ve “ispostava”lara (en küçük idarî birim) bölündü. 1906’da adlî idare de ayrıldı, ilhakın ardından 1910’da “sabor” (meclis) teşkiliyle bir anayasa yapıldı. Bu meclis yetmiş iki milletvekili ve tayinle getirilen yirmi üyeden oluşuyordu. Bu üyelerin bir kısmı dinî temsilcilerdi (müslümanlarda reîsülulemâ, vakıf idaresi başkanı, üç müftü), bir kısmı da yüksek unvanlı devlet görevlilerinden meydana geliyordu. 1912’de Bosna-Hersek idaresine sivil hizmetlerle ilgili ek yetkiler tanındı. I. Dünya Savaşı sırasında meclis geçici olarak ortadan kalktı.

Avusturya-Macaristan hükümetinin modern idare sistemi getirmesi, ticareti geliştirmesi, yollar inşa etmesi, okullar açması, ilmî kuruluşlar teşkil etmesine rağmen cemiyetin yapısı birçok bakımdan değişmeden kaldı. Bunda Avusturya-Macaristan’ın müslüman ileri gelenleri kendi tarafına çekme ve kazanma çabaları önemli rol oynamış olmalıdır.

1882’den 1903’e kadar Bosna-Hersek’te Avusturya-Macaristan siyaseti yönünden en önemli rolü bu ikili monarşinin maliye bakanı ve tarihçi B. Kallay oynadı. Bosna-Hersek’i ikili monarşi içinde ayrı bir bütün olarak muhafaza edebilmek ve Sırp-Hırvat milliyetçiliğinin yayılmasını denetim altında tutabilmek için Kallay bir “Bosna milleti” ve bir “Bosna dili” oluşturmaya çalıştı. Bu siyaset, Sırp ve Hırvatlar’da millî şuurun güçlü olması, müslümanların ise anavatan olarak Türkiye ile kuvvetli bağları yüzünden yerli halk arasında taraftar toplayamadı. Müslüman ailelerin bir kısmı Türkiye’ye göç etmiş, müslüman liderler de daima Osmanlı padişahının Bosna-Hersek üzerindeki haklarını desteklemişlerdi. Sadece müslüman aydınlar ve toprak ağalarının küçük bir kısmı Bosna milliyetçiliği davasını benimsedi.

Müslümanlar Avusturya-Macaristan idaresinin aldığı bazı tedbirlere şüphe ile bakıyorlardı. Müslüman dinî kurumları üzerinde kontrol sağlamak için hükümet 1882 yılında yüksek dinî başkan durumundaki reîsülulemâ makamını oluşturdu. Ayrıca bu makamın başında bulunduğu dört üyeli bir ulemâ meclisi de teşkil edildi. Bu kuruluş, vakıf idare heyetinin haklarını kontrol edecek kadar ileri gitti. Bundan huzursuz olan müslümanlar imparatora vakıfların idaresiyle ilgili konularda otonomi verilmesini isteyen toplu bir dilekçe verdiler. 1899’da Mostar müftüsü Ali Fehmi Câbiç liderliğinde, Bosna-Hersek’teki bütün müslümanlar için dinî sahada ve eğitimde otonomi verilmesi yolunda kararlı bir mücadele başlatıldı. 1900’de İslâm dinî cemaati için hazırlanan ve içinde padişahın Bosna-Hersek üzerindeki haklarına özel bir önem atfeden kanun tasarısı bakan Kallay’a teslim edildi. Fakat bunu Avusturya-Macaristan idaresi kabul etmiyordu. Müftü Câbiç padişaha danışmak için İstanbul’a gittiğinde Avusturya-Macaristan hükümetince Bosna’ya geri dönmesi yasaklandı (1902). 1906’dan sonra bu hareket daha teşkilâtlı bir şekil kazandı. Ali Bey Ferdus’un başkanlığında bir müslüman halk teşkilâtı yürütme meclisi seçildi. Teşkilât bir yandan varlıklı sınıfların menfaatlerini desteklerken öte yandan dinî otonomi verilmesi için hükümetle müzakerelere girişti. Avusturya-Macaristan idaresi padişahın otoritesini reddettiğinden müzakereler sonuçsuz kaldı. İlhakın ardından İslâm dinî işlerinin bağımsız olarak idaresiyle ilgili kanunu imparatorun tasdikiyle tatmin edici bir sonuç sağlanmış oldu. Bu kanunla okul ve kolejlere yardım eden yan kuruluşlar ve vakıflarla ilgili yüksek idarî yönetim, sekiz tabii üye (reîsülulemâ, altı müftü, vakıf idare heyeti başkanı) ile bölge idare heyetleri tarafından seçilen yirmi dört üyeden oluşan Vakf-ı Maârif Meclisi’ne (Sabor) verildi. Bu meclisin alt kuruluşları, bölge meclislerinin kendi aralarından seçtiği bölge heyetleri yani cemaat meclisleriydi. En yüksek dinî kuruluş, reîsülulemâ başkanlığında dört üyeden oluşan ulemâ meclisiydi. Reis ve ulemâ meclisi üyeleri, altı müftü ve yirmi dört seçilmiş üyeden oluşan ayrı bir seçici organ tarafından seçilirdi. Reislik görevi için tesbit edilen üç adayın ismi imparatora verilir, o da birini reis olarak tayin ederdi. Reis ancak İstanbul’daki şeyhülislâmdan dinî görevi icra edebileceğine dair bir izin (menşur) aldıktan sonra görevine başlayabilirdi. İlgili istek, Avusturya-Macaristan elçiliği aracılığı ile İstanbul’a iletilirdi. Her bir bölgenin ulemâ meclisinin teklif ettiği adaylar arasından hükümet tarafından seçilen bir müftüsü vardı. Yüksek din görevlilerinin ve memurlarının maaşları vilâyet bütçesinden karşılanırdı.

Bosna-Hersek’in Yugoslavya’ya dahil edilmesiyle dinî cemaatler problemi yeniden ön plana çıktı. Çünkü Bosna-Hersek dışında da müslüman cemaatler mevcuttu. Bununla birlikte 1909’daki kanun 1930’a kadar uygulandı. Sırbistan, Makedonya, Karadağ’ı kapsayan ayrı bir dinî teşkilât vardı. Ziraat reformunun uygulanmaya konması müslüman mülk sahiplerini daha fazla sarstı. Bosna ve Hersek idaresindeki düzensizlik de vakıf mülklere ciddi zararlar verdi.

Yugoslavya’da parlamenter rejimin feshinin ardından 1930’da krallık idaresi İslâm dinî cemaati ve anayasa ile ilgili yeni bir kanun çıkardı. Eski bağımsız İslâm dinî cemaatleri reîsülulemâ ile ulemâ meclisinin reis ve iki başkanından oluşan yüksek bir idarî teşkilâtın tek başkanlığı altında birleştirildi. Reîsülulemânın resmî ikametgâhı ve idare heyeti meclisi Belgrad’a taşındı. Bunlara ilâveten merkezleri Üsküp ve Saraybosna’da olan idare heyetleriyle beraber iki ulemâ meclisi ve iki de vakıf-maarif kurulları mevcuttu. Kanunun esas özelliği makamların tayin yolu ile verilmesi, reîsülulemânın ulemâ meclisinin başında bulunmasıydı. İdare ikili olduğu halde (Üsküp ve Saraybosna) reis birleştirilmiş İslâm dinî cemaatinin başkanı durumundaydı. Özel kanunlarla reis, ulemâ meclisi üyeleri ve müftülerin tayini için aday seçimi bir düzene bağlandı. Seçici organın reislik için üç aday belirlemesi gerekiyordu; bundan sonra adalet bakanı, başbakanın tavsiyesi üzerine adayların biri kralın emriyle tayin edilirdi. Aynı şekilde ulemâ meclisi üyeleri ve müftüler de adalet bakanının tavsiyesi üzerine kral tarafından seçilirdi.

1936’da yeni bir kanun ve anayasanın kabulü ile reisin fonksiyonuna ve diğer idarî organların ikiliğine müdahale etmeyen bir nizam getirildi. Buna göre İslâm dinî cemaatinin esas organları cemaat meclisi, bölge vakıf heyeti, ulemâ meclisi, Saraybosna ve Üsküp’te ulemâ meclisi ile vakf-ı maârif meclisleri, seçme veya aslî kurullu meclis ile reîsülulemâ idi. Reisin resmî ikametgâhı Saraybosna’ydı. Müftülükler iptal edildi, seçici kurullar yeniden oluşturuldu. M. Spaho liderliğindeki Yugoslav İslâm teşkilâtı dinî cemaat içindeki yerini korudu.

Sosyalist Yugoslav idaresi, İslâm dinî cemaatlerinin durumunu anayasada belirtilen şartlarla korumuş ve değişik dinî cemaatlerin hukukî durumu ile ilgili 1953’te çıkan bir kanunla da yeniden düzenlemiştir. Böylece dinî teşkilâtlar devletten ayrılmış, dinî inanca sahip olmak şahsî bir mesele olarak telakki edilmiştir. Dinî cemaatlerin din görevlileri ve kadroları yetiştirmek için okullar açmaları serbest bırakılmış, devletin dinî cemaatlere yardımda bulanabileceği kaydedilmiştir. Yugoslavya’daki İslâm dinî cemaatine ait II. Dünya Savaşı sonrasından itibaren üç anayasa hazırlanmış ve uygulanmıştır. Bunlar 1947’de çıkan Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti İslâm dinî birliği anayasası, 1969’da çıkan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti İslâm birliği anayasası ve 1990’da çıkan Yugoslav Sosyalist Federal Cumhuriyeti (YSFC) İslâm birliği anayasasıdır. Yürürlükteki son anayasaya göre Yugoslav İslâm birliğinin en yüksek organı Yüce Şûra’dır. Yüce Şûra’nın kırk altı üyesi vardır. Şûra bölgelerine göre bu üyelerin dağılımı Saraybosna’dan on üç, Priştine’den on iki, Üsküp’ten dokuz, Titograd’dan altı, Zagreb’den altı üye şeklindedir. Görev süreleri dört yıldır. Reislik makamı bunun yürütme organı olup en yüksek dinî temsilcisi reîsülulemâdır. Bütün bu dinî organların merkezi Saraybosna’dadır. Yugoslav İslâm birliğinin beş şûrası vardır (Bosna ve Hersek, Sırbistan, Makedonya, Karadağ, Hırvatistan ve Slovenya İslâm birlikleri şûraları). Bunların her biri kendi bölgelerindeki en büyük İslâm birliği kolunu teşkil eder ve “meşihat” adı verilen yürütme organına sahiptir. Bosna-Hersek şûrası veya meşihatlığının merkezi yine Saraybosna’dır (bk. “YSFC İslâm Birliği Anayasası”, Glasnik Rijaseta Islamske zajednice u SFRJ, 2/90). Saraybosna meşihat bölgesinde Saraybosna İlâhiyat Fakültesi (120 talebe), biri erkekler, diğeri kızlar için iki medrese (Gazi Hüsrev Bey Medresesi; 525 talebe), 929 dâimî imamıyla 1165 cemaat, 1152 cami, 572 mescid vardır. Yaklaşık 150.000 çocuk 998 dâimî mektepte dinî tedrisat görmektedir.

1990’daki demokratik seçimlerde millî partilerin kazanması, dinî birliklerin durumlarını da esaslı olarak değiştirmeye başlamıştır. Bu birlikler el konulmuş malların iadesi, okullarda dinî tedrisata dönülmesi, İlâhiyat Fakültesi’nin üniversite şekline getirilmesi vb. taleplerde bulunmaktadırlar. Müslümanların sosyal hayatı giderek daha da kuvvetlenmekte olup Preporod (yeniden doğma, ıslah) adlı bir kültür cemiyeti teşkil edildiği gibi, Merhamet isminde bir sosyal yardım cemiyeti de kurulmuştur. İslâm birliğinin “Riyâset” (Glasnik Rijaseta Islamske zajednice u SFRJ) ve “BH Meşihat” (Islamska Misao, İslâm fikri) adlı merkezi Saraybosna’da iki yayın organı vardır.

Bosna-Hersek’te İslâm Kültürü. Osmanlı fethinin bir sonucu olarak Bosna-Hersek nüfusunun İslâmlaşmaya başlaması, halkın hayat tarzında ve kültüründe önemli etkiler yaptı. İslâm kültürü özellikle şehirli karakteri ağır basan bir niteliğe sahipti. Bu özellik bugün bile Doğu kültürünün karakteristik unsurlarının sadece müslümanlar arasında değil hıristiyanlar arasında da yaşamasını sağladı. Hayat tarzı, yeme içme alışkanlıkları, ev tezyinatı, kuyumculuk, halı dokumacılığı ve bazı küçük el sanatlarında bu etki hâlâ görülmektedir.

İslâm kültürünün en belirgin izleri mimarlık ve şehir planlamasında kendini gösterdi. Birçok Bosna şehri, klasik Osmanlı şehircilik anlayışı çerçevesinde çarşı ve mahallelere bölünmüş şekilde gelişmiştir. Osmanlı idaresi altında şehircilikte üç devre göze çarpar. İlk devrede âbidevî mimarinin temsilcileri olan ibadet yerleri ve umuma mahsus binalar inşa edilmiş ve bunlar genellikle valiler ve yüksek unvanlı görevliler tarafından yaptırılmıştır. Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Camii (1530) ve Ali Paşa Camii (1561), Foça’da Alaca Cami (1550), Banaluka’da Ferhad Paşa Camii (1579), yine Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Hamamı, Selçukiye veya Kurşumliya da denilen Gazi Hüsrev Bey Medresesi (1537), Brusa Bedesteni (1551) bu muhteşem mimarinin örneklerini teşkil eder. İkinci dönemde zengin esnaf ve tüccar tarafından yaptırılan daha gösterişsiz binalar görülür. Üçüncü dönem mimarisi ise çöküşün izlerini taşır. Yine de bu dönemde teknik mükemmeliyete sahip bazı binalar yapılmıştır. Bir bedestenin üzerinde inşa edilen Travnik’teki Süleymaniye Camii bunun en güzel örneğidir. Ayrıca çok sayıda eski cami de bu dönemde tamir görmüştür. Osmanlı hâkimiyetinin sona ermesinden sonra İslâmî mimari örneklerinde kati çöküş dönemine girilmiştir. Avusturya-Macaristan hükümeti, Fas üslûbunu kopya etmek suretiyle Osmanlı tipi mimari sanatını silmeye çalıştı. Ancak bu tip binalar hem Bosna’nın tabii manzarasına ve iklim şartlarına hem de daha önceki örneklere ters düşmüştür.

Öte yandan Türkçe, Arapça ve Farsça menşeli çok sayıda kelime ve deyim Sırp-Hırvat dilinin konuşulduğu yerlerdekinden çok daha büyük ölçüde Bosna-Hersek’te günlük konuşmalarda yer almıştır. 1878 ve bilhassa 1918’den beri Sırp-Hırvat dilinin gelişmesi sonucu yavaş yavaş Türkçe menşeli kelime ve deyimler silinmeye başlamıştır. Halk şarkıları ve halk şiirine düşkünlük müslüman kesim arasında oldukça fazlaydı. Bosna-Hersek müslümanlarının gazelleri kendilerine has belirgin özellikler taşımaktadır. Bunların en popüler olanları “sevdalinka” denilen sevda şiirleriydi. Doğu dillerinde şiirler yazan Bosna-Hersek’in müslüman şairleri daha ziyade Türkçe’yi kullanmışlardır. Türkçe şiir yazanlar arasında çok tanınmış şairler de vardır. Bunlar arasında, Bosna beylerbeyiliği de yapmış olan Bayezid Ağaoğlu Derviş Paşa (ö. 1603), Saraybosna’da doğan ve müderrislik, kadılık yapmış olan Mehmed Nergisî (ö. 1635) sayılabilir. Farsça klasik eserlerin meşhur yorumcusu Ahmed Sûdî de (ö. 1599 [?]) Bosnalı idi. Ayrıca daha çok Farsça şiir yazan Mostarlı Şeyh Fevzî (ö. 1747), Ahmed Vahdetî (ö. 1598), hem Türkçe hem de Sırp-Hırvat diliyle şiirler yazan Saraybosnalı Hasan Kāimî (ö. 1691), Tuzlalı Hevâyî diye de anılan Üsküf-i Bosnevî (ö. 1650) bunlara ilâve edilebilir. Bosna-Hersek’te müslüman yazarların çoğu İslâm hukuku, devlet idaresi, tarih konularında da eserler verdiler. Bunlardan Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Fuṣûṣü’l-ḥikem’inin şârihi Abdullah Bosnevî (ö. 1644), Bosna Akhisarı’nda doğan ve doğduğu yerde kadılık yapan, hukuk ve devlet düzeni hakkında eser yazan Hasan Kâfî özellikle belirtilmelidir. Din ve hukuk sahalarında eserler veren kırk kadar müellif daha vardır. Tarih sahasında da Bosnalı müslüman ailelere mensup tarihçiler yetişmiştir. 1736-1739 Bosna olaylarını kaleme alıp Gazavatnâme-i Hekimoğlu Ali Paşa adlı eseri meydana getiren Novi kadısı Ömer Efendi bunlardan biridir. XVIII. yüzyılın sonu ve XIX. yüzyılın başı arasında zamanının çağdaş olayları hakkında yazılar yazan birkaç tarihçi daha vardır. Osmanlı idaresinin son dönemleriyle Avusturya işgalini takip eden olaylarla ilgilenen Sâlih Sıdkî Hacıhüseyinoviç (ö. 1888), Muhammed-Enverî Kadic (1855-1931), eski tarih yazıcılığından modern tarihçiliğe geçişi ifade eden bir eseri bulunan Şeyh Seyfeddin Kemura (ö. 1917), ilk modern tarihçi ve aynı zamanda şair Safvet-beg Bašagić (ö. 1934) bu arada zikredilebilir. 1878, özellikle de 1918’den sonra Bosna müslümanlarının edebî faaliyetleri, Sırp-Hırvat literatürüyle gittikçe daha fazla kaynaşma temayülü gösterdi. Mostar müftüsü ve dinî otonomi taraftarı Ali Fehmi Câbiç (ö. 1918) Arap dili ve edebiyatı müderrisi olarak şöhret kazanmıştı.

Her Osmanlı eyaletinde olduğu gibi Bosna-Hersek’te de İslâmî eğitim ve kültürün fideliklerini mektepler ve dinî kurumlar oluşturmuştu. Camilerin yanında bulunan mektep ve medreseler Bosna müslümanlarının temel öğretim müesseseleriydi. Saraybosna’da en eski medrese XVI. yüzyıl başlarında kurulmuştu. Gazi Hüsrev Bey tarafından yaptırılan bu medrese kütüphanesiyle birlikte hâlâ ayaktadır. Kütüphanede çok sayıda yazma eser ve belge koleksiyonu bulunmaktadır. İlk rüşdiye ve mekteb-i hukukun açılması ise Topal Osman Paşa’nın valiliği dönemindedir. Eğitim kanununun şartları gereği (1869) yeni düzenlemeler Bosna’da da gerçekleştirilmişti. Resmî kayıtlara göre Osmanlı idaresinin sonlarına doğru burada 917 mektep, kırk üç medrese, yirmi sekiz rüşdiye vardı. Ayrıca Saraybosna’da bir askerî okul, bir dârülmuallimîn (öğretmen yetiştirme okulu) ve bir de ticaret mektebi bulunuyordu. Avusturyalılar ise dinî okullara müdahale etmeksizin kendi eğitim sistemlerini getirdiler. 1909’daki kanunî düzenlemelere göre müslüman çocukların mekteplere devam mecburiyeti konuldu. Bu sırada kanunî şartlara uygun doksan iki okul (mekteb-i ibtidâ) ve 1000 civarında eski tip sıbyan mektebi yer alıyordu. Rüşdiyeler müslüman çocukların ilkokulları arasında sayıldı. Medreseler din görevlileri yetiştiren okullar olarak kabul edildi. 1887’de İslâm hukuku eğitimi verecek ve geleceğin şer‘î mahkeme hâkimlerini (kadı) yetiştirecek bir Şeriat Kadılık Okulu da (Šerijatska Sudačka Škola; mekteb-i nüvvâb) kurulmuştu. Saraybosna’da devlet ortaokullarında müslüman öğrenciler, klasik Yunanca veya Arapça’yı öğrenme tercihine sahipti.

I. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan Yugoslavya hükümetleri döneminde sadece devlet ilkokulları resmen tanınmıştı. İlkokullara devam eden bütün çocuklara din eğitimi veriliyordu. Mektepler Kur’an okumayı öğreten hazırlık veya eğitim dışı kurumlar haline dönüştü. Din eğitimi bütün ortaokullarda da verildi. 1918’de Saraybosna’da bir Şeriat Lisesi açıldı. Şeriat Kadılık Okulu (mekteb-i nüvvâb), yüksek şeriat okulu ve fakülte seviyesinde bir ilâhiyat kurumunun (Yüksek İslâmî Şeriat-Teoloji Okulu) tesisine kadar (1937) varlığını sürdürdü. Vakıf idare heyeti mektep, medrese ve kolejin masraflarını karşılıyordu. Medreselerle ilgili ilk reformlar 1933’te başlatılmış ve 1939’da kesin bir program belirlenmişti. Öte yandan müslüman talebelere burs vermeyi, Gajret (Gayret) ve Uzdanica gibi kuruluşlar tedrîcen devralmaya başladılar. Sosyalist Yugoslavya’da dinî organlar ve dernekler devletten ayrılmış bir durumdadır. 1953’te çıkan dinî cemiyetler kanununa göre dinî eğitim sadece ibadet yerlerine yakın yerlerde verilebilecek, bununla birlikte bunlar din görevlileri ve kadrosu yetiştirmek için okullar açabileceklerdi. İslâmî dinî cemiyetler tarafından müslümanların devam etmelerinin mecburi kabul edildiği mektepler, 1952’de tamamıyla kaldırılana kadar varlıklarını sürdürebildiler.

Avusturya-Macaristan ve savaş öncesi Yugoslav idaresi dönemlerinde din ve şarkiyatla ilgili dallarda çalışmalar, söz konusu okul ve kolejlerin faaliyetleriyle yakından bağlantılıydı. Aynı zamanda Saraybosna’daki Zemaljski Muzej, Şark yazmaları ve Osmanlı arşiv belgelerini topladı. Bu müzede çalışanlar arasında şarkiyat ve tarihî vesikalar üzerinde uzmanlaşmış elemanlar bulunmaktaydı. Modern tarih çalışmaları için uygun zemin (C. Truhelka, V. Skarić, F. Spaho, R. Muderižović ve diğerlerinin faaliyetleriyle) burada hazırlanmıştır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Bosna-Hersek’teki şarkiyat çalışmalarına ilgi giderek artmıştır. 1949’da kurulan Saraybosna Üniversitesi’nde Türk, Fars, Arap dilleri ve edebiyatları ile ilgili bir kürsü bulunmaktadır. Burada hem Osmanlı tarihi hem de Türkçe kursları verilmektedir. 1950’de kurulan Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü, Sarajevo Devlet Müzesi’nden devralınan yazma ve Türk tarihiyle ilgili malzemelerden değerli bir koleksiyona sahipti. Burada yıllık bir mecmua neşri yanında Türk belgelerinin ve Yugoslav halklarının tarihiyle ilgili kaynaklar da yayımlanmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 297-305 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.