İBNÜ’l-BÜHLÛL

231 Muharreminde (Eylül 845) Enbâr’da doğdu. Hadis hâfızı olan babası İshak, Ebû Ya‘kūb ed-Devrakī, Muhammed b. Zünbûr el-Mekkî, Eşec el-Kindî, Saîd b. Yahyâ el-Ümevî, Abdurrahman b. Yûnus er-Rakkī, Muhammed b. Müsennâ el-Anezî, İbrâhim b. Saîd el-Cevherî gibi âlimlerden ders aldı, hadis rivayet etti. 255’te (869) kardeşi Bühlûl ile birlikte Bağdat’a gitti ve orada nahiv âlimi Sa‘leb ile hocası Muhammed b. Kādim’in derslerini takip etti. 276 (889) yılından itibaren Abbâsî halifeleri Mu‘temid-Alellah, Mu‘tazıd-Billâh, Müktefi-Billâh ve Muktedir-Billâh dönemlerinde Enbâr, Hît, Ânât, Rahbe, Karkīsiyâ, Medînetü’l-Mansûr (eş-Şarkıyye), Kutrabbül ve Meskîn gibi yerlerde kadılık yaptı. 306’da (918) Muhammed b. Halef el-Vekî‘ vefat edince onun kadılık yaptığı Ahvaz ve çevresi de İbnü’l-Bühlûl’ün görev alanına dahil edildi. Başkadılık veya bölge kadılığı niteliğindeki bu görevine Rebîülâhir 316 (Haziran 928) yahut 317 (929) tarihine kadar devam etti. Kaynaklarda Medînetü’l-Mansûr’daki kadılığının yirmi yıl (908-928) sürdüğü belirtilir. Yaşlanıp hâfızası zayıflayınca 10 Rebîülâhir 316’da (2 Haziran 928) görevden alındı ve yerine Ebü’l-Hüseyin Ömer b. Hasan el-Üşnânî getirildi. Üşnânî’nin üç gün sonra görevinden uzaklaştırılması üzerine tekrar kadılık teklif edildiyse de kabul etmedi. İbnü’l-Bühlûl 318’de (930) Bağdat’ta vefat etti. Ölüm tarihi olarak bazı kaynaklarda 310 (922) veya 317 (929) yılları da zikredilmekle birlikte genellikle ilk rivayet daha doğru kabul edilmektedir.

İyi bir eğitim alan İbnü’l-Bühlûl İmam Ebû Hanîfe ve talebelerinin mezhebini benimsemiş, çok az meselede onlara muhalefet etmiştir. Hadis ilminde güvenilir olduğu belirtilmiş, Dârekutnî, Ebû Hafs İbn Şâhin, Muhammed b. İsmâil el-Verrâk, Ebü’l-Hasan el-Cerrâhî, torunu Ebû Muhammed Ca‘fer b. Muhammed et-Tenûhî ve daha pek çok kimse kendisinden hadis rivayet etmiştir. Tefsir, siyer, tarih, nahiv ilimlerinde söz sahibi, hitabeti etkileyici ve yazısı güzel biri kimse olarak temayüz etmiştir. Nahivde Kûfe ekolünü benimseyen İbnü’l-Bühlûl’ün özellikle lugat ilminde uzman olduğu belirtilmiştir.

İbnü’l-Bühlûl ileri görüşlü, hoşgörülü ve doğru bildiğini savunmaktan geri durmayan bir kişiliğe sahipti. Muktedir-Billâh döneminde vezir İbnü’l-Furât, selefi İbnü’l-Cerrâh Ali b. Îsâ’nın Abbâsîler’e isyan eden Karâmita’ya karşı takip ettiği politikayı gündeme getirerek onu karalamak isteyince İbnü’l-Bühlûl eski veziri desteklemiş ve yaptıklarının doğru olduğunu ifade etmiştir (Yâkūt, II, 144-147). Yine Muktedir zamanında kadılık görevini yürütürken halifenin annesi, satın aldığı bir vakıf arazinin Dîvân-ı Kazâ’da bulunan vakıf senedini getirmesini kendisinden istemişti. İbnü’l-Bühlûl, onun senedi imha ederek araziyi sahiplenmek niyetinde olduğunu anlayınca bu görevde bulunduğu sürece böyle bir şeye izin vermeyeceğini, bunda ısrar edilmesi halinde kendisinin görevden alınması gerektiğini söyledi. Annesinin şikâyeti üzerine konuyu araştıran halife, İbnü’l-Bühlûl’ün işini ciddiyetle yapan değerli bir kimse olduğunu, görevinde kalması gerektiğini ve söz konusu talebinin yerine getirilmesinin mümkün bulunmadığını annesine bildirdi. Bunun üzerine isteğinden vazgeçen halifenin annesi cesaret ve doğruluğu sebebiyle İbnü’l-Bühlûl’e teşekkür etti (Tenûhî, I, 244).

İbnü’l-Bühlûl’ün adı kaynaklarda Hallâc davası münasebetiyle sıkça geçer. Abbâsî veziri Hâmid b. Abbas, Hallâc’ın durumunu Bağdat’ın doğu ve batı yakalarının kadıları olan Ebû Ömer el-Kādî ile İbnü’l-Bühlûl’e sordu. Ebû Ömer katlinin vâcip olduğuna hükmetti; İbnü’l-Bühlûl ise iddia edilen hususlara inandığını ikrar etmedikçe katlinin gerekmediğini belirtti. Ancak uygulamada Ebû Ömer’in fetvası esas alındı. Kaynaklarda İbnü’l-Bühlûl’ün Nâsiḫu’l-ḥadîs̱ ve mensûḫuh, Kitâbü’d-Duʿâʾ, Edebü’l-ḳāḍî ve Kitâb fi’n-naḥv ʿalâ meẕhebi’l-Kûfiyyîn adlı eserlerinden söz edilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 536-537 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.