İBNÜ’l-MÜLAKKIN

24 Rebîülevvel 723’te (2 Nisan 1323) Kahire’de dünyaya geldi. Kendisi, eserlerinin rivayetiyle ilgili bir icâzetnâmenin sonunda bu tarihi babasının el yazısıyla gördüğünü söyler (Muhammed Kemâleddin İzzeddin, s. 75); talebesi İbn Hacer ile İbn Tağrîberdî ve Takıyyüddin İbn Fehd de bu tarihi naklederler. Sehâvî’nin 22 Rebîülevvel’de doğduğu ve bunu kendi el yazısından okuduğuna dair verdiği bilgi (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VI, 100) yanlış olmalıdır. Fetihten sonra Endülüs’e yerleşen Medineli ensarın soyundandır. Babası, Vâdîâş’tan (Guadix) Batı Afrika’daki Tekrûr bölgesine göç edip bir müddet burada kaldıktan sonra Mısır’a giderek Kahire’de ikamet etti. Talebeleri arasında Zeynüddin İbnü’l-Murahhil, Şehâbeddin İbnü’n-Nakīb el-Mısrî, Cemâleddin el-İsnevî ve Bahâeddin es-Sübkî’nin de bulunduğu tanınmış bir nahiv âlimi olup İbnü’l-Mülakkın’ın doğumundan bir yıl sonra öldü; ölümünden önce oğlunun himayesini arkadaşı Îsâ el-Mağribî’ye vasiyet etti. İbnü’l-Mülakkın’ın annesiyle de evlenen bu zat, İbn Tolun Camii’nde tecvid kurallarına göre Kur’an okumayı (telkīn) öğrettiği için Ömer ona nisbetle İbnü’l-Mülakkın diye anıldı. Ancak kendisi bu lakabı sevmez ve lakabını İbnü’n-Nahvî diye yazardı. Nitekim Yemen bölgesinde bu lakapla meşhur olmuştur.

İbnü’l-Mülakkın üvey babasından Kur’an okuyup hıfzını tamamladı; Mâlikî fıkhını öğrendi ve Cemmâîlî’nin ʿUmdetü’l-aḥkâm adlı eserini, daha sonra da İzzeddin İbn Cemâa’nın telkiniyle Şâfiî mezhebine yönelerek Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’ini ezberledi. Kahire’nin tanınmış âlimlerinden Arapça, fıkıh ve kıraat dersleri aldı. Bizzat kendisi 1000 hadis cüzü dinlediğini söyler (İbn Kādî Şühbe, IV, 44). İskenderiye, Kudüs, Dımaşk ve hac münasebetiyle iki defa gittiği (740/1340, 761/1360) Mekke ve Medine’de tahsilini sürdürdü; birçok âlimle bilgi alışverişinde bulundu. Fethuddin İbn Seyyidünnâs, Halîl b. Keykeldî el-Alâî, Moğultay b. Kılıç, Kutbüddin el-Halebî hadis; Takıyyüddin es-Sübkî, Cemâleddin el-İsnevî, İzzeddin İbn Cemâa ve Şemseddin İbn Adlân fıkıh ve usulü; Ebû Hayyân el-Endelüsî ile Cemâleddin İbn Hişâm en-Nahvî Arapça öğrendiği âlimlerdir. Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî ve Zehebî’den de icâzet aldı.

Üvey babası kendisine önemli ölçüde bir servet bıraktığı için geçim sıkıntısı çekmeyen İbnü’l-Mülakkın tamamen ilimle meşgul olarak fıkıh, hadis, tefsir, tarih, biyografi, kıraat ve Arap dili alanlarında kendini yetiştirdi. Dârü’l-hadîsi’l-Kâmiliyye, Kubbetü’s-Sâlih ve Sâbıkıyye ile Hüsâmiyye medreselerinde ders verdi. Talebeleri arasında İbn Hacer el-Askalânî, Veliyyüddin el-Irâkī, Sıbt İbnü’l-Acemî, Takıyyüddin el-Makrîzî, Takıyyüddin el-Fâsî, İbnü’d-Demâmînî, İbn Nâsırüddin ed-Dımaşkī, İbn Hiccî ve Cemâleddin İbn Zahîre gibi âlimler bulunmaktadır. Bir süre kadı nâibliği de yapan İbnü’l-Mülakkın, 780 (1378) yılında Kahire Şâfiî kadılığına atanmasını istediyse de rakiplerinin bu konuda bir emîre bahşiş vaad ettiğini ileri sürmeleri üzerine o zamana kadar kendisini destekleyen Sultan Berkuk’un gözünden düştü ve tutuklandı. Ancak bazı âlimlerin aracılığıyla hapisten çıktı. Bundan sonra zamanını tamamen telif ve öğretime ayırdı. 26 Rebîülevvel 804 (3 Kasım 1401) tarihinde Kahire’de vefat etti (İbn Hacer, V, 46). Sehâvî ve İbn Fehd ölüm gününü 16 Rebîülevvel olarak kaydederler (eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VI, 105; Laḥẓu’l-elḥâẓ, s. 202).

Kaynaklarda “fakih, imam, şeyh, muhaddis, hâfız, allâme” gibi unvanlarla anılan İbnü’l-Mülakkın genç yaşta tahsile başlaması, geçim sıkıntısı çekmemesi, iyi bir kütüphaneye sahip olması ve uzun süre resmî görev almaması sebebiyle telife erken dönemde başlamış, çeşitli konularda yaklaşık 300 kitap yazmıştır (İbn Hacer, V, 45; İbnü’l-Mülakkın’ın eserlerinin rivayetiyle ilgili olarak verdiği icâzetnâmede zikrettiği çalışmalarının bir listesi için bk. Muhammed Kemâleddin İzzeddin, s. 69-74). Fakat ömrünün sonlarına doğru kütüphanesinin yanması eserlerinden bir kısmının gün ışığına çıkmasını engellemiştir. Eyyûbîler’den sonra Memlükler’in de bölgede Eş‘arîliği desteklemeleri İbnü’l-Mülakkın’ın bu düşünce çizgisini benimsemesinde etkili olmuş, yine aynı dönemde yaygın olan tasavvuf hareketinden de önemli ölçüde etkilenmiştir. Sûfîlere dair eserinde verdiği bilgilerden, o sırada yaygın olan bid‘at ve hurafeler konusunda tenkidî bakış açısına sahip olmadığı anlaşılmaktadır.

Eserleri. A) Hadis. 1. Şevâhidü’t-tavżîḥ fî şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. İbn Hacer el-Askalânî’nin bildirdiğine göre müellifin, hocaları Kutbüddin el-Halebî ve Moğultay b. Kılıç’ın Buhârî şerhlerini esas alıp bazı ilâvelerde bulunduğu eser yirmi cilttir. Millet Kütüphanesi (Feyzullah Efendi, nr. 377-392) başta olmak üzere çeşitli kütüphanelerde eserin muhtelif ciltlerine ait yazmaları mevcuttur (Sezgin, I, 120). Ahmed Hâc Muhammed Osman, kitabın “Enbiyâ” ve “Menâkıb” bölümlerinden bazı kısımları Ḳaṣaṣu’l-enbiyâʾ ve menâḳıbü’l-ḳabâʾil mine’t-Tavżîḥ li-şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ adıyla neşretmiştir (Mekke 1418/1998).

2. Muḫtaṣaru İstidrâki’l-Ḥâfıẓ eẕ-Ẕehebî ʿalâ Müstedreki Ebî ʿAbdillâh el-Ḥâkim. Zehebî’nin Hâkim en-Nîsâbûrî’ye ait el-Müstedrek’i özetlediği Telḫîṣü’l-Müstedrek’in bazı ilâveler de içeren bir muhtasarı olup en-Nüketü’l-liṭâf fî beyâni eḥâdîs̱i’ḍ-ḍiʿâf adıyla da anılır (nşr. Abdullah Hamed el-Lahîdân – Sa‘d b. Abdullah b. Abdülkādir, I-VII, Riyad 1411).

3. el-Bedrü’l-münîr fî taḫrîci eḥâdîs̱i’ş-Şerḥi’l-kebîr. Abdülkerîm b. Muhammed er-Râfiî’nin İmam Gazzâlî’ye ait el-Vecîz’e yazdığı Fetḥu’l-ʿazîz (eş-Şerḥu’l-kebîr) adlı şerhteki hadislerin tahrîcine dairdir. İbn Hacer, İbn Kutluboğa, Ebû Abdullah İbnü’l-Vezîr el-Yemenî, Emîr es-San‘ânî ve Şevkânî gibi âlimler hadis tahrîciyle ilgili eserlerinde buna atıfta bulunmuşlardır. Fetḥu’l-ʿazîz üzerine yapılan çeşitli tahrîcler arasında önemli bir yeri olan eseri İbn Hacer ihtisar edip bazı ilâvelerde bulunmak suretiyle Telḫîṣü’l-ḥabîr fî taḫrîci eḥâdîs̱i’r-Râfiʿiyyi’l-kebîr’i kaleme almıştır. Müellifin de kendi eserine yaptığı ihtisar Muḫtaṣarü’l-Bedri’l-münîr (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut 1407/1987) ve Ḫulâṣatü’l-Bedri’l-münîr (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, I-II, Riyad 1410/1989) adlarıyla neşredilmiştir. Medine’de el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de bazı araştırmacılar tarafından çeşitli bölümleri yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanan el-Bedrü’l-münîr’in üç cildi yayımlanmıştır (nşr. Cemâl Muhammed es-Seyyid, Riyad 1414).

4. el-İʿlâm bi-fevâʾidi ʿUmdeti’l-aḥkâm. Cemmâîlî’ye ait eserin şerhidir (nşr. Abdülazîz b. Ahmed el-Müşeykıh, I-X, Riyad 1417-1421/1997-2000).

5. Tuḥfetü’l-muḥtâc ilâ edilleti(eḥâdîs̱i)’l-Minhâc. Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’indeki fıkhî hükümlere mesned teşkil eden hadislerle ilgilidir (nşr. Abdullah Saâf el-Lihyânî, I-II, Mekke 1406).

6. Îżâḥu’l-irtiyâb fî maʿrifeti mâ yeştebihü ve yeteṣaḥḥafü mine’l-esmâʾ ve’l-ensâb ve’l-elfâẓ ve’l-künâ ve’l-elḳābi’l-vâḳıʿa fî Tuḥfeti’l-muḥtâc ilâ edilleti’l-Minhâc. Yaklaşık on varaklık bir çalışmadır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Hadis, nr. 1746; Chester Beatty Library, nr. 3382; bundan çekilmiş bir nüshası Küveyt Ma‘hedü’l-mahtûtât, nr. 933/2’de kayıtlıdır).

7. el-Bulġa fî eḥâdîs̱i’l-aḥkâm mimma’ttefeḳa ʿaleyhi’ş-şeyḫayn. Tuḥfetü’l-muḥtâc’dan Buhârî ve Müslim’in ittifak ettiği hadislerin seçilmesiyle meydana getirilmiş olup 475 (mükerrerlerle 508) hadis ihtiva etmektedir (nşr. Muhyiddin Necîb, Dımaşk 1411).

8. Teẕkiretü’l-muḥtâc ilâ eḥâdîs̱i’l-Minhâc. Beyzâvî’nin Minhâcü’l-vüṣûl adlı eserindeki hadislerin tahrîcine dairdir (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Beyrut 1415/1994).

9. el-Muḳniʿ fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱. İbnü’s-Salâh’ın ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ adlı eserinin ihtisarı, yeniden düzenlenip ilâveler yapılması suretiyle kaleme alınmıştır. Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi’nde Câvid A‘zam Abdülazîm’in yüksek lisans tezi olarak neşre hazırladığı eser (1403/1983) Abdullah Yûsuf el-Cedî tarafından da yayımlanmıştır (I-II, Riyad 1413/1992).

10. et-Teẕkire fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱. Bir önceki eserin muhtasarıdır (nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd, Amman 1408). Şemseddin es-Sehâvî, bu kitaba et-Tavżîḥu’l-ebher ʿalâ Teẕkireti İbni’l-Mülaḳḳın fî ʿilmi’l-es̱er adıyla bir şerh yazmıştır (nşr. Hüseyin İsmâil el-Cemel, Bilbîs 1409).

11. Teẕkiretü’l-aḫyâr bimâ fi’l-Vasîṭ mine’l-aḫbâr. Gazzâlî’nin el-Vasîṭ adlı eserindeki hadislerin tahrîcine dairdir (TSMK, III. Ahmed, nr. 473).

12. Ġāyetü’l-meʾmûli’r-râġıb fî maʿrifeti eḥâdîs̱i İbni’l-Ḥâcib. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar adlı fıkıh usulüne dair eserindeki hadislerin tahrîciyle ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 396).

13. İncâzü’l-vaʿdi’l-vefî fî şerḥi Câmiʿi’t-Tirmiẕî. Eserin ilk bölümlerini ihtiva eden 153 varaklık müellif hattı nüshası Chester Beatty Library’de kayıtlıdır (nr. 5187). Klasik kaynaklarda adı geçmeyen bu eser aynı kaynaklarda anılan, Tirmizî’nin Kütüb-i Sitte’den Buhârî, Müslim ve Ebû Dâvûd’un eserlerine yaptığı zevâidinin şerhi olmalıdır.

14. Mâ temessü ileyhi’l-ḥâce ʿalâ Süneni İbn Mâce. İbn Mâce’nin es-Sünen’inin Kütüb-i Sitte’ye dahil diğer beş esere olan zevâidinin şerhidir (Edirne Selimiye Ktp., nr. 487).

15. Şerḥu Zevâʾidi Müslim ʿale’l-Buḫârî (Bağdat, Mektebetü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 3012, 3015).

B) Fıkıh. 1. ʿUmdetü’l-muḥtâc ilâ Kitâbi’l-Minhâc. Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn adlı eserinin şerhidir. Klasik kaynaklarda altı veya sekiz cilt olduğu kaydedilen eserin muhtelif ciltleri günümüze ulaşmıştır (Chester Beatty Library, nr. 3361, 3366, 3382, 3946, 4687; bundan çekilmiş bir nüsha için bk. Küveyt Ma‘hedü’l-mahtûtât, nr. 1841).

2. ʿUcâletü’l-muḥtâc ilâ tevcîhi’l-Minhâc. Aynı eserin daha küçük bir şerhidir (Chester Beatty Library, nr. 3360, 3423, 3481; Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 211, Turhan Vâlide Sultan, nr. 144; Bağdat, Mektebetü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 3870).

3. el-İşârât ilâ mâ vaḳaʿa fi’l-Minhâc mine’l-esmâʾ ve’l-emâkin ve’l-luġāt (Chester Beatty Library, nr. 4547; İskenderiye, Mektebetü’l-belediyye, nr. 2294 B; bundan çekilmiş bir nüsha için bk. Kahire Ma‘hedü ihyâi’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, Tarih, nr. 38).

4. et-Teẕkire fi’l-fıḳhi’ş-Şâfiʿî (nşr. Yâsîn b. Nâsır el-Hatîb, Cidde 1990).

5. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir fi’l-fıḳh (TSMK, III. Ahmed, nr. 752; bundan çekilmiş bir nüsha için bk. Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi Merkezü’l-bahsi’l-ilmî Ktp., nr. 89; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 59/9).

6. Ḫulâṣatü’l-fetâvî fî teshîli esrâri’l-Ḥâvî. Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî’nin el-Ḥâvi’ṣ-ṣaġīr adlı eserinin şerhi olup (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 625; krş. el-Bedrü’l-münîr, neşredenin girişi, I, 103) Bağdat Mektebetü’l-evkāfi’l-âmme’de (nr. 3875), müellifin aynı esere yaptığı daha küçük bir şerh olan Taḥrîrü’l-fetâvi’l-vâḳıʿa fi’l-Ḥâvî’nin ise Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih, nr. 2284) birer nüshası mevcuttur.

7. Ġunyetü’l-faḳīh fî şerḥi’t-Tenbîh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin fıkha dair eserine yazdığı şerhtir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1341, I. cilt). Müellifin et-Tenbîh üzerine yaptığı birkaç çalışması daha vardır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 491; Muhammed Kemâleddin İzzeddin, s. 70).

8. el-Kelâm ʿalâ Süneni’l-cumʿa ḳablehâ ve baʿdehâ (Hind 1314).

C) Biyografi. 1. el-ʿİḳdü’l-müẕheb fî ṭabaḳāti ḥameleti’l-meẕheb. Başlangıçtan müellifinin zamanına kadar 1200 kadar Şâfiî âliminin biyografisini ihtiva eden eserde âlimler üç tabakaya ayrılmış olup birinci tabakada ashâbü’l-vücûh ve onlara yakın âlimlere, ikinci tabakada bu dereceden daha aşağı olanlara, üçüncü tabakada ise müellifin çağdaşlarına yer verilmiştir. Bu üç tabaka ayrıca birçok alt bölüme ayrılmış ve her bölüm kendi içinde alfabetik olarak düzenlenmiştir. Eser Eymen Nasr el-Ezherî ve Seyyid Mühennâ tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1417/1997).

2. Ṭabaḳātü’l-evliyâʾ. Nûreddin Şerîbe, müellif tarafından, ayrıca klasik kaynaklarda Ṭabaḳātü’ṣ-ṣûfiyye şeklinde kaydedilen eseri, bazı yazma nüshalardan hareketle yukarıdaki adla yayımlamıştır (Kahire 1393/1973). Otuz yedisi müellifin çağdaşlarına ait olmak üzere 230 biyografiyi ihtiva eden eser, dönemin tasavvuf hayatı ve anlayışı yanında İbnü’l-Mülakkın’ın tasavvufa bakışını da aksettirmesi bakımından önem taşımaktadır.

3. Nüzhetü’n-nüẓẓâr fî ḳuḍâti’l-emṣâr (Aḫbâru ḳuḍâti Mıṣr) (nşr. Medîha Muhammed eş-Şerkāvî, Kahire 1996). Muhammed Kemâleddin İzzeddin, İbnü’l-Mülakkın’ın tarihçiliğiyle ilgili eserinde (bk. bibl.) müellifin bu üç kitabını incelemiştir.

4. İkmâlü Tehẕîbi’l-Kemâl. Mizzî’nin eserini Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, İbn Huzeyme ve İbn Hibbân’ın eṣ-Ṣaḥîḥ’leri, Dârekutnî ve Beyhakī’nin es-Sünen’leriyle Hâkim’in el-Müstedrek’indeki râvileri ilâve etmek suretiyle tamamladığı bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 190; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1378-1379).

5. Dürerü’l-cevâhir fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir (Süleymaniye Ktp., Hasan Hayri - Abdullah Efendi, nr. 171; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 4407/2, vr. 39-43; Bağdat, Mektebetü’l-evkāfi’l-âmme, nr. 10058, Ṭabaḳātü’l-evliyâʾnın sonunda).

D) Diğer Eserleri. 1. Tefsîru ġarîbi’l-Ḳurʾân. Müellif, hocası Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Tuḥfetü’l-erîb’inden de önemli ölçüde faydalanmak suretiyle hazırladığı bu eserini onun gibi alfabetik değil mushaf tertibine göre düzenlemiştir (nşr. Semîr Tâhâ el-Meczûb, Beyrut 1408/1987).

2. Ġāyetü’s-sûl fî ḫaṣâʾiṣi’r-Resûl (Ḫaṣâʾiṣu efḍâli’l-maḫlûḳīn) (nşr. Abdullah Bahrüddin Abdullah, Beyrut 1414/1993).

3. Ḥadâʾiḳu’l-ḥaḳāʾiḳ (Ḥadâʾiḳu’l-evliyâʾ) (San‘a el-Câmiu’l-kebîr Ktp., nr. 90; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 208; İbnü’l-Mülakkın’ın eserlerinin bir listesi ve bazılarının yazma nüshaları için bk. Muhammed Kemâleddin İzzeddin, s. 69-74; Ṭabaḳātü’l-evliyâʾ, neşredenin girişi, s. 47-68; Ġāyetü’s-sûl, neşredenin girişi, s. 25-32; el-Bedrü’l-münîr, neşredenin girişi, I, 89-112; el-Bulġa, neşredenin girişi, s. 10-12; Nüzhetü’n-nüẓẓâr, neşredenin girişi, s. 64-80).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 150-152 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.