İCLÎ, Ebü’l-Hasan

182 (798) yılında Kûfe’de doğdu. Sezgin’in bu tarihi 181 olarak kaydetmesi doğru değildir. 197’de (812) hadis öğrenimine başlayan İclî Bağdat’ta yetişti, bir süre Basra ve Kûfe’de kaldı. Tahsil maksadıyla Mekke, Medine, Yemen, Mısır, Bağdat ve Şam gibi yerleri dolaştı. Başta babası olmak üzere Yahyâ b. Âdem, Ebû Âmir el-Akadî, Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî, Ebû Nuaym Fazl b. Dükeyn ve Affân b. Müslim gibi hocalardan hadis dinledi. Oğlu Sâlih ile Muhammed b. Futays ve Osman b. Hâlid el-İlbîrî onun önde gelen talebeleri olup Ahmed b. Hanbel ile Yahyâ b. Maîn de kendisinden hadis almıştır (Hatîb, IV, 215). Kur’an’ın mahlûk olduğunu ileri sürenleri tekfir eden İclî, mihne olayından sonra kendini ibadete vermek düşüncesiyle muhtemelen 218’de (833) Trablusgarp’a yerleşti ve 261’de (875) orada vefat etti. Ölüm yılının 260 olduğu da zikredilmiştir.

İlmî birikimi ve dinî hayatına gösterdiği itina sebebiyle övülen İclî hadisçiliği açısından Buhârî ile kıyaslanmış, Yahyâ b. Maîn’in onu güvenilir bir râvi olarak gördüğü ve “çok sağlam” diye nitelendirdiği belirtilmiştir (Maʿrifetü’s̱-s̱iḳāt, Sübkî’nin mukaddimesi, I, 186). Ancak Elbânî’ye göre İclî değerlendirmelerinde gevşek davrandığından titizliğiyle bilinen cerh ve ta‘dîl âlimlerine muhalefet ettiği noktalarda görüşlerine itibar edilmemelidir.

İclî’nin bilinen tek eseri Târîḫu’s̱-s̱iḳāt (Maʿrifetü’s̱-s̱iḳāt min ricâli ehli’l-ʿilm ve’l-ḥadîs̱ ve mine’ḍ-ḍuʿafâʾ ve ẕikru meẕâhibihim ve aḫbârihim) olup kitap aynı zamanda bu sahanın günümüze ulaşan ilk kitabıdır (Ekrem Ziyâ el-Ömerî, s. 100-101). Oğlu Sâlih veya başkaları tarafından müellife çeşitli zamanlarda sorulan sorulara verdiği cevaplardan oluşan eser, Kitâbü Suʾâlâti Ebî Müslim Ṣâliḥ ebâhü ... diye başlayan uzun bir isimle tanıtılmakta ve biyografiler sahâbî, tâbiîn, etbâu’t-tâbiîn ile daha sonrakiler olmak üzere dört tabakada ele alınmaktadır. Önce Takıyyüddin es-Sübkî, ardından Zeynüddin el-Irâkī’nin isteği üzerine Heysemî tarafından alfabetik hale getirilen, İbn Hacer el-Askalânî’nin bazı ilâvelerde bulunduğu eserde adı Ahmed olanlara başta yer verilmiş, râviler sika, sadûk, câizü’l-hadîs ve zayıf gibi lafızlarla değerlendirilmiş, bazıları hakkında ise görüş belirtilmemiştir. Hatîb el-Bağdâdî, Muhammed b. Fütûh el-Humeydî, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Zehebî, İbn Receb ve İbn Hacer el-Askalânî gibi müelliflerin faydalandığı kitap, Nûreddin el-Heysemî’nin tertibi esas alınarak Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî tarafından Târîḫu’s̱-s̱iḳāt (Beyrut 1405/1984), Takıyyüddin es-Sübkî ve Heysemî’nin tertiplerinden hareketle Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî tarafından Maʿrifetü’s̱-s̱iḳāt (I-II, Medine 1405/1985) adıyla yayımlanmıştır. Bestevî, Kal‘acî’nin çalışmasını incelediğini, tek nüsha ile yetinilen bu neşirde hatalar bulunduğunu söylemiş ve bunlardan bazılarına işaret etmiştir (Maʿrifetü’s̱-s̱iḳāt, neşredenin girişi, I, 13-18). Kal‘acî’nin neşrine göre eserdeki biyografi sayısı 2116 iken Bestevî her iki tertibi birlikte değerlendirdiği, ayrıca İbn Hacer’in Tehẕîbü’t-Tehẕîb’inde İclî’ye dayanarak yer verilen biyografileri de çalışmasına eklediği için onun neşrinde sayı 2366’ya ulaşmıştır.

İclî’nin ayrıca el-Cerḥ ve’t-taʿdîl ve et-Târîḫ adlı iki kitabından söz edilmekteyse de (meselâ bk. Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 582; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 54) Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî bunların es̱-S̱iḳāt’a verilen farklı isimlerden ibaret olduğunu söylemektedir (Maʿrifetü’s̱-s̱iḳāt, neşredenin girişi, I, 67).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2000 yılında İstanbul’da basılan 21. cildinde, 417 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.