ZAJACZKOWSKI, Ananiasz

12 Kasım 1903’te Litvanya’nın Vilna (Wilno/Vilnius) şehrinde bir Karay (Karaim/Karâî) ailesinin çocuğu olarak doğdu. Babası Aleksander, Mûsevî Karay cemaatinin reisiydi. Ana dili Karay Türkçesi olan Zajaczkowski daha sonra Lehçe’yi ve Rusça’yı öğrendi. Henüz üniversiteye girmeden Vilna’da yayımlanan Myśl Karaimska (Karay düşüncesi) dergisinin yazı işlerinde çalıştı. Lise öğreniminin ardından 1925-1929 yılları arasında Kraków’da (Cracow) Jagiellon Üniversitesi’nde şarkiyat tahsil etti. Bu yıllarda aynı üniversitede hocalık yapan şarkiyatçı ve Türkolog Tadeusz Kowalski’den Arapça, Farsça ve Türkçe dersleri aldı. “Karay Dilindeki Ekler” adlı teziyle doktor oldu. 1929-1930 yıllarında Berlin’de Türkolog Willy Bang Kaup’un yanında eski Türkçe ve mukayeseli Türk lehçeleri üzerine araştırmalar yaptı. Daha sonra Paris, İstanbul, Bursa ve Konya kütüphanelerinde çalışarak araştırmalarını sürdürdü. Karay dilindeki ekler konusunda çalışmasını genişletti ve sözlük kısmında Almanca karşılıklarını da vererek Sufiksy imienne i czasownikowe w jezyku zachodnio-karaimskim adıyla yayımladı (Karaków 1932).

Batı dillerinden başka Türkçe, Farsça, Arapça ve İbrânîce bilen Zajaczkowski, Eski Anadolu Türkçesi ile yazılmış bir Kelîle ve Dimne tercümesi üzerinde yaptığı çalışma ile 1933’te doçent olarak Varşova Üniversitesi Türkoloji Kürsüsü’ne öğretim üyesi tayin edildi. 1935’te profesörlüğe yükseltildi. 1944 Ağustosundaki bir bombardımanda evine bomba isabet etti; evi, eşyaları, el yazmaları, kitapları ve yayıma hazır iki çalışması yandı. 1946-1950 arasında Varşova ve Wroclaw (Breslau) üniversitelerinin şarkiyat bölümlerinde müdürlük yaptı. Bu yıllarda “Remarques concernant les études sémantiques turques” adlı bir makale yayımladı (RO, XV [1948], s. 145-158). 1957-1961 yıllarında Varşova’daki Şarkiyat Enstitüsü’nün başına getirildi. Polonya’da şarkiyat çalışmalarını Türkoloji merkezli olarak yürüttü. Hâfız-ı Şîrâzî’den seçtiği altmış gazeli Leh diline çevirerek biyografisiyle birlikte yayımladı (Gazele wybrane Hafiza, Z orjginalu perskiego przelozyl, przypisami opatrzyl oraz rozprawa o tworczosci Hafiza poprzedzil Ananiasz Zajaczkowski, Warszawa 1957). Aynı yıllarda Z. Abrahamowicz’in hazırladığı, Polonya arşivlerinde bulunan 1455-1672 yıllarına ait Türkçe belgelerle ilgili Katalog Dokumentow Tureckich adlı eserin (Warszawa 1959) redaksiyonunu yaptı. Ardından “L’orientalisme et les études de philologie turque en Pologne” adıyla bir makale yazdı (TTK Belleten, XXV/97-100 [1961], s. 447-453). Varşova’daki öğrencilerinden meydana gelen bir çalışma grubuyla birlikte “Thesaurus Linguae Kıpçacorum: Kıpçakça sözlük” isimli bir çalışma başlattı.

1960’ta Berlin Humboldt Üniversitesi’nden fahrî doktor (edebiyat) unvanını aldı. 1961’de Polonya Bilimler Akademisi aslî üyeliğine seçildi. Moskova, Kudüs, Mainz, Neapel ve İstanbul üniversitelerinde konferanslar verdi. Özellikle Karaim, Osmanlı ve Kıpçak Türkçeleri üzerine yaptığı çalışmalarla üne kavuştu. Türk Dil Kurumu (1957) ve Societas Uralo-Altaica gibi uluslararası kuruluşlarca şeref üyeliğine seçildi. Ural-Altaische Jahrbücher (UAJ) dergisinin XXXVI. cildi ona armağan edildi (1965). 1963’te doğumunun altmışıncı, Varşova Üniversitesi’ne girişinin otuzuncu ve Polonya Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü Müdürlüğü’nün onuncu yılı dolayısıyla bir kutlama toplantısı yapıldı. Yirminin üstünde kitap olmak üzere 300’den fazla makalesi yayımlandı. Karaylar’ın popüler dergisi Myśl Karaimska (1932-1939, 1942-1952) ve Przeglad orientalistyczny’yi (1952-1953) çıkardı. Polonya’daki şarkiyat dergisi Rocznik Orientalistyczny yazı kurulunda görev aldı. A. Zajaczkowski bir konferans vermek için gittiği Roma’da 6 Nisan 1970’te öldü. Ölümünün ardından hakkında birçok yazı kaleme alındı (Karamanlıoğlu, TDED, XIX [1971], s. 31-32).

Eserleri. A. Zajaczkowski’nin çalışmalarını üç başlıkta toplamak mümkündür:

A) Kıpçak Türkçesi. 1. Manuel arabe de la langue des turcs et kiptchaks (époque de l’état Mamelouk) (Warszawa 1938). Ebû Muhammed Cemâleddin Abdullah et-Türkî’nin Bulgatü’l-müştâk’ının isimler kısmıyla ilgili bir çalışmadır.

2. “Note complementari sulla lessicografia arabo-turca nell’epoca dello Stato Mamelucco” (Annali, nuova serie, I, Roma 1940, s. 149-162). et-Tuḥfetü’z-zekiyye fi’l-luġati’t-Türkiyye hakkındadır.

3. Zwiazki jezykowe polowiecko-slowiańskie (Wroclawskiego 1949). Polca’da kullanılan Kıpçak kökenli kelimelerle ilgilidir. Bu eseriyle Zajaczkowski, Türk dilinin ve özellikle Kıpçak Türkçesi’nin Slavistik alanındaki önemini ortaya koymuş, aynı konudaki çalışmalarını daha da geliştirerek Studia orientalistyczne z dziejów slownictwa polskiego adlı bir eser daha yazmıştır (Wroclawskiego 1953).

4. Słownik arabsko-kipczacki z okresu Państwa Mameluckiego (II, Warszawa 1954). Bulgatü’l-müştâk’ın fiiller kısmıyla ilgili bir çalışmadır.

5. Vocabulaire arabe-kiptchak de l’époque de l’état Mamelouk (Warszawa 1958). Eserin bu baskısında 1938’de yayımlanan isimler kısmının tıpkıbasımı da verilmiştir.

6. Najstarsza wersja turecka Husrav u Širin Qutba (I-III, Warszawa 1958-1961). Kıpçak Türkçesi dil yâdigârlarından Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’inin metni, tıpkıbasımı ve sözlüğü olup önemli bir çalışmadır; ayrıca eserle ilgili çeşitli makaleleri vardır (Sertkaya, sy. 582 [2000], s. 581-588).

7. Le traité arabe Mukaddima d’Abou-l-Lait as-Samarkandi en version mamelouk-kiptchak (Warszawa 1962). Hanefî mezhebiyle ilgili bazı konuların anlatıldığı bir eserdir.

8. “Chapitres choisis du vocabulaire arabe-kiptchak ‘ad-Durrat al-muḍī’a fi’l-luġat at-turkīya’” (RO, XXIX/1 [1965], s. 39-98; XXIX/2, s. 67-116; XXXII/2 [1969], s. 19-61).

9. Turecka wersja Šāhnāme z Egiptu Mameluckiego (Warszawa 1965).

10. La chronique des steppes kiptchak, Teváríh-i Dešt-i Qipčaq du XVII^e siècle (Warszawa 1966).

11. Le traité iranien de l’art militaire Ādāb al-ḥarb wa-š-šağāʿa du XIII^e siècle (Warszawa 1969). Memlük Türkleri’nden Mübârek Şah’ın (Mansûr b. Saîd) hisar ve kuşatma geleneğiyle ilgili Farsça eserinin British Museum’da bulunan nüshasının (Add. 16.853) tıpkıbasımıdır.

12. “Le traité de l’art chevaleresque (furūsīya) en version mamelouk-kiptchak” (RO, XXXIII/2 [1970], s. 21-66).

B) Karay Türkçesi. 1. Krótki wyklad gramatyki jezyka zachodnio-karaimskiego (narzecze lucko-halickie) (Batı Karayca dil bilgisi üzerine kısa bir ders [Luck-Halicz ağızları], Luck 1931).

2. “Lehistan Arazisinde Türk Unsurları I-II” (Türklük, V [İstanbul 1939], s. 338-344; VI [1939], s. 417-424).

3. “Turecko-kaimskie piosenki ludowe z Krymu (t.zw.cyn)” (Kırım’dan Türkçe-Karayca halk şarkıları, RO, XIV [1939], s. 38-65).

4. “O kulturze chazarskiej i jej spadkobiercach” (Hazar kültürü ve mirasçıları üzerine, Myśl Karaimska, Wroclaw 1946, s. 5-34).

5. “Ze studiów nad zagadnieniem chazarskim, Etudes sur le probleme des kzahars” (Prace Komisji Orjentalistycznej Polskiej Akademji Umiejetności, Krakow 1947).

6. “Khazarian Culture and its Inheritors” (Hazar kültürü ve vârisleri, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XII/1-3 [Budapest 1960], s. 299-307).

7. Karaims in Poland: History, Language, Folklore, Science (La Haye-Paris 1961).

8. “Les éléments éthniques d’origine turque dans l’état polonais (à l’occasion du Millenium)” (TTK Belleten, XVI/103 [1962], s. 557-565; trc. Zeynep Kerman, “Polonya’da Türk Menşeli Etnik Unsurlar”, TDED, XIX [1971], s. 35-42).

9. “Hazar Kültürü ve Varisleri” (trc. Çağatay Bediî, TTK Belleten, XXVII/107 [1963], s. 477-483).

10. “Die karaimische Literatur” (Ph.TF, II, 793-801).

11. Slownik karaimsko-rosyjsko-polski (Moskova 1974, Baskakov ile birlikte). Karaimce eski ve dinî terimlerle ilgili bir sözlüktür.

C) Osmanlı Türkçesi. 1. Studia nad jezykiem staroosmańskim I: Wybrane ustepy z anatolijsko-tureckiego przekladu Kalili i Dimny (Krakow 1934). Müellifin Eski Osmanlıca (Eski Anadolu Türkçesi) adını verdiği dönemle ilgili araştırmalarının ilki olan bu eser Kelîle ve Dimne’den bazı bölümler içerir.

2. “La plus ancienne version turque du recueil persan de conte intitulé Marzubān-nāme” (Bulletin International de l’académie polonaise des sciences et des lettres, I-II/7-10 [Kraków 1936], s. 186-192). Bu makalede Berlin ve Varşova nüshalarından hareketle Merzübânnâme’nin Eski Anadolu Türkçesi’ne XIV. yüzyılda çevrildiği ileri sürülmektedir.

3. “List turecki Sulejmana I do Zygmunta Augusta: W ówczesnej transkrypcji i tłumaczeniu polskim z r. 1551” (Kanûnî Sultan Süleyman’ın Kral Zsigismund August’a gönderdiği 1551 tarihli mektup, RO, XII [1936], s. 91-118).

4. Etudes sur la langue viellie-osmanlie II: Chapitres choisis de la traduction turque-anatolienne du Qurʾān (Krakow 1937). Kur’ân-ı Kerîm’den seçilmiş sûrelerin Eski Anadolu Türkçesi’yle yapılmış çevirilerinden oluşan eserin metin ve sözlüğündeki yanlışlarla ilgili Ahmet Topaloğlu’nun bir makalesi bulunmaktadır (bk. bibl.).

5. Poemat Irański Ḫusrev-u-Šīrīn w wersji osmańsko-tureckiej Šeyḫī (Warszawa 1963).

6. Poezje stroficzne Ašık-paša (Warszawa 1967).

7. Zarys dyplomatyki osmańsko-tureckiej (Osmanlı-Türk diplomatiği tarihi, Warszawa 1955, Jan Reychman ile birlikte). Eser Andrew S. Ehrenkreutz tarafından yeniden gözden geçirilerek İngilizce’ye çevrilmiştir (Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics, The Hague-Paris 1968).

8. “Traktat Arystotelesa o sztuce wojennej Adāb-ı harb w wersji osmansko-tureckiej” (Savaş sanatına ait Osmanlı dilinde yazılan Âdâb-ı Harb adlı Aristoteles’in risâlesi, RO, XXXI/2 [1968], s. 23-105; XXXIII/11 [1969], s. 7-76).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 105-107 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.