ZEYİL

Sözlükte zeyl (çoğulu züyûl, ezyâl) “kuyruk, elbise eteği, bir şeyin devamı, bir yazıya ek olarak yazılan yazı” gibi anlamlara gelir. Aynı kökten tezyîl “kitaba yazılan ek” demektir. Batı dillerinde zeyil “supplement, appendice, excursus” gibi terimlerle karşılanır. Telif edebiyatında zeyil bir asıl metnin veya eserin içeriğini tamamlamak için ona ek olarak yazılan eserdir. İslâm telif geleneğinde zeyille eş anlamlı veya yakın anlamda birçok terim kullanılmıştır. Bunlar “sıla, tekmîl, tekmile, ikmal, tetimme, tamam, itmam, fâit, fevât, istidrâk, müstedrek, ziyâde, ziyâdât, zevâid” ve daha az kullanılan “tehzîb, teznîb, tatrîz, vâfî, muktefî, vişâh, tevşîh, mâ ağfelehû, medd, sebt” gibi kelimelerdir. Sılada bir eserin devamı, tamamlayıcısı ve eki olma; ikmal-tekmil-tekmile ile itmam-tetimme-tamamda asıl metnin eksiklerini telâfi etme niteliği; fâit-fevât, istidrâk-müstedrekte gözden kaçan, unutulan, ihmale uğrayan bilgileri telâfi etme, hataları düzeltme özelliği esastır. Fâit-fevât, istidrâk-müstedrek, ziyâde-ziyâdât-zevâid türü zeyillerde temel metne nisbetle bilgi kopukluğu ve kesikliğinin giderilmesi, diğer tür zeyillerde ise zamanla ortaya çıkan yeni bilgilerle temel metnin devamının sağlanması amaçlanır. Nitelikten çok niceliği belirten ziyâde-ziyâdât-zevâid başlıklı eklerde fıkıh fürûu ile hadislerdeki bilgi kopukluğunun ve kesintinin telâfisi hedeflenir. Bununla birlikte bu terimlerin kullanım nüansları zamanla kaybolmuş, eş anlamlı veya yakın anlamlı kelimeler haline gelmiş, aynı zeylin adında “sılatü’t-tekmile, tekmiletü’s-sıla, ez-zeyl ve’t-tekmile ve’s-sıla ...” şeklinde birleşmiştir.

İslâm telif geleneğinde bilinen en kadim zeyil eserleri Halîl b. Ahmed’in (ö. 175/791) Arapça ilk sözlük olan Kitâbü’l-ʿAyn’ı etrafında oluşmuştur. Bizzat kendisinin, sözlükteki yanlışları düzeltmek ve eksiklikleri gidermek için kaleme aldığı Fâʾitü Kitâbi’l-ʿAyn’ı ile bilinen ilk zeyil terimi de fâit olmuştur. Daha sonra Gulâmu Sa‘leb bu terimi Fâʾitü’l-Faṣîḥ ve Fâʾitü’l-Cemhere adlı eserlerinde kullanmış, Muhammed b. Kâmil de atlarla ilgili kelime ve tabirleri topladığı el-Ḥalbe’sine zeyil olarak Fâʾitü’l-Ḥalbe’yi yazmıştır. Yine Kitâbü’l-ʿAyn’ın hatalarını tashih etmek ve eksiklerini tamamlamak üzere II. (VIII.) yüzyılın sonlarından itibaren başlayan ve IV. (X.) yüzyılda devam eden zeyillerle de istidrâk ve müstedrek terimleri ilk defa kullanılmıştır. Kitâbü’l-ʿAyn’a bu başlıklarla zeyil yazanlar Nadr b. Şümeyl, Nasr b. Ali el-Cehzamî, Müerric es-Sedûsî, Mufaddal b. Seleme, İbn Düreyd, Ebû Ali el-Kālî, Ebû Bekir ez-Zübeydî ve Ebü’l-Feth Muhammed b. Ca‘fer İbnü’l-Merâgī’dir. Özellikle fıkıh ve hadis ilimlerinde yaygın olarak geçen ve nitelikten çok nicelik değeri taşıyan en kadim zeyil terimleri arasında ziyâde, ziyâdât, zevâid görülür. Halîl b. Ahmed’in hemen ardından Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, II. (VIII.) yüzyılın ikinci diliminde, Hanefî fıkhının fürûuna dair Ebû Yûsuf’un yazdırdığı (imlâ) meselelere kendisinin ilâvelerini yahut daha önce kaleme aldığı zâhirü’r-rivâye eserlerinde bulunmayan meseleleri kapsayan ez-Ziyâdât’ını yazmış, bunda eksik bıraktıklarını Ziyâdâtü’z-Ziyâdât adıyla belki de ilk defa zeyil üzerine zeyil yazma geleneğini başlatmıştır. Sıla terimi, muhtemelen IV. (X.) yüzyılın ortalarına doğru Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Fergānî’nin Taberî tarihine yazdığı Ṣılatü’ṭ-Ṭaberî ile başlamıştır. Aynı asırda Ebû Mansûr el-Fergānî babasının eṣ-Ṣıla’sına bir sıla yazmıştır. Daha sonra Endülüs muhitinde Arîb b. Sa‘d el-Kurtubî Ṣılatü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî’yi kaleme almış ve özellikle İbnü’l-Faradî’nin Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs’üne İbn Beşküvâl’in yazdığı eṣ-Ṣıla adlı meşhur zeylinden itibaren anılan çevrede sıla başlıklı zeyiller yaygın biçimde telif edilmiştir. Rûdânî’nin Ṣılatü’l-ḫalef bi-mevṣûli’s-selef’inde (rivayetine icâzet aldığı eserlerin fihristi) olduğu gibi bazı eser başlıklarında yer alan sıla kelimesi zeyil değil “ödül, hediye, bağış” anlamındadır (başka örnekler için bk. Brockelmann, GAL, I, 360; Suppl., I, 612; Sezgin, VIII, 84; Îżâḥu’l-meknûn, II, 70).

İslâm telif geleneğinde zamanla biriken ya da ihmal edilen, farkedilmeyen bilgilerin kesintiye uğramadan akışını, sürekliliğini ve tekâmülünü sağlayan zeyiller köklü tarihi, gelenekleri ve sayılarının çokluğu bakımından başka uygarlıklarda eşine rastlanmayan bir medeniyet olgusuna işaret eder. Zeyillerin temel özellikleri şöylece sıralanabilir: Zeyil ana metne bağlı bir eser olmakla birlikte ondan bağımsız bir varlığa sahiptir; asıl metni hariçten tamamlar, genellikle onun içeriğine müdahale etmez. Ana fonksiyonu asıl metnin tekâmülünü ve devamını sağlamaktır. Asıl ile zeylin telif yöntemi genelde aynı olur. Bilhassa tarih ve biyografi eserlerinde tarihî bir olgu olarak asıl metnin sona erme noktasıyla zeylinin başlama noktası belirli olur (Kemâl Arafât Nebhân [1423/2002], s. 141-143). Asıl metnin sona erme tarihi umumiyetle biyografileri ele alınan kişilerin veya metin yazarının vefat tarihidir. Bazı zeyillerde asıl metnin sona eriş ve dolayısıyla zeylin başlama noktası/tarihi açıkça belirtilirken bazılarında bu husus açık değildir. Teorik olarak zeylin asıl metnin içeriğine temas etmemesi, müdahalede bulunmaması ve bilgilerin tekrarlanmaması bir ilke ise de zeyillerin birçoğu asıl metnin eksiklerini tamamlayan (istidrâk) bir nitelik taşır. Kimi zaman bir ana metnin muhtasarı zeyil unsurları içermesiyle muhtasar-zeyil karışımı görülür. Meselâ Şâfiî fıkhı fürûuna dair İbnü’l-Kās et-Taberî’nin el-Miftâḥ’ına Ebû Ali Hasan b. Muhammed ez-Zücâcî et-Taberî’nin yazdığı et-Tehẕîb adlı muhtasar böyledir. Bu muhtasar, asıl metinde yer almayan fer‘î meseleleri de kapsadığı için Zevâʾidü’l-Miftâḥ olarak da adlandırılmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 517; II, 1769). Umumiyetle zeyiller asıl metnin cüzi bilgiler içeren önemsiz bir eki gibi telakki edilirse de bazı zeyiller gerek telif yöntemi gerekse içerik bakımından asıl metinlerin düzeyinin üstüne çıkar. Bazı zeyil adlarında onun zeyil olduğunu belirten terminolojiye rastlanmaz. Dümyetü’l-ḳaṣr’ın (Bâharzî) zeyli el-Vişâḥ (Ali b. Zeyd el-Beyhakī), bunun da zeyli Dürretü’l-Vişâḥ (Beyhakī), Ebû Mervân İbn Zühr’ün et-Teysîr’inin zeyli el-Câmiʿ (İbn Zühr), İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-ʿUmed ve el-Esâlîb’inin zeyli ed-Dürretü’l-muḍıyye’si ve Arapça sözlüklere zeyil olarak yazılan Muʿcemü Dozy (Supplément aux dictionnaires arabes) gibi.

Niteliklerine göre zeyil çeşitleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Kâmil-mübâşir zeyil. Adında zeyil olduğuna dair bir terim geçen, temel işlevi nasların tekâmül ve devamını sağlamak olan, ana metnin sonuyla zeylin başlama noktası belirli olan tam bağımsız zeyiller bu kategoriye dahildir. 2. İstidrâk zeyli. En çok hadis ve lugat kitaplarında görülen bu türde asıl eserin metninin doğru olarak tesbiti, daha düzgün bir ifade ile inşası, hata ve noksanlarının telâfisi hedeflenir. Bir eserin hâlis zeyil ve hâlis istidrâk olduğunun tesbiti güçtür. Zeyil ve istidrâki ilgilendiren bilgilerin birbiri içine girmesi daima mümkündür. İbn Hacer’in Refʿu’l-iṣr’ına Şemseddin es-Sehâvî’nin yazdığı Buġyetü’l-ʿulemâʾ ile adından da açıkça anlaşıldığı üzere İbn Abdülmelik el-Merrâküşî’nin eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-Kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla adlı eserleri bu kategoridendir. 3. Terkîm zeyli. Genellikle edebiyat ve antolojilerde görülen bu kategoride daha fazla seçilmiş metnin eklenmesi hedeflenir. 4. Zeylimsi zeyil. Beyhakī’nin Vişâḥu’d-Dümye’sinde görüldüğü üzere (Bâharzî) maksadı açıkça belirtilmemiş, “Şu esere zeyil gibidir” ifadesine yer verilmiş olanlardır. 5. Terâcim/biyografi zeyilleri. İslâm telif geleneğinde IV. (X.) yüzyıldan VIII. (XIV.) yüzyıla kadar kesintiye uğramadan çeşitli âlimlerce asır asır yazılmış biyografi eserleri açıkça birbirinin zeyli olduğu belirtilmese de bu konuma sahip zeyil dizini niteliğindedir. 6. Mütemmim kitap niteliğinde zeyil. Keşfü’ẓ-ẓunûn’a bazı eserler ekleyen Riyâzîzâde’nin Esmâʾü’l-kütübi’l-mütemmim li-Keşfi’ẓ-ẓunûn’u böyledir. 7. Eser ikmali. Müellifin tamamlayamadan vefat ettiği eserin tamamlanması zeyilden çok ikmal işlemidir. Moğultay’ın İkmâlü Tehẕîbi’l-Kemâl’i (Mizzî) ve Süyûtî’nin Tekmiletü Tefsîri’l-Celâl el-Maḥallî’si, İbn Asker el-Gassânî’nin el-İkmâl ve’l-itmâm’ı bu tür eserlerdendir.

Genellikle zeyillerin asıl metnin hemen ardından fazla zaman geçmeden yazılmasına karşılık bazıları böyle değildir. İbnü’l-Kādî Dürretü’l-ḥicâl’ini Vefeyâtü’l-aʿyân’dan (İbn Hallikân) üç asır sonra kaleme almıştır. Müellifleri bakımından zeyiller bir müellifin bir veya birden fazla eserine yazdığı tek zeyil, baba-oğul ve torunların dedeye zeyli (Zehebî’nin el-ʿİber’ine torunu Şemseddin’in Ẕeyl’i, Irâkī’nin eẕ-Ẕeyl ʿale’l-ʿİber’ine oğlu Ahmed’in Ẕeyl’i gibi), aile zeyli (el-Muġrib fî ḥule’l-Maġrib’i, Abdullah b. İbrâhim el-Hicârî ile birlikte Benî Saîd ailesinden beş kişi yazmıştır), Târîḫu Baġdâd (Hatîb), ed-Dîbâcü’l-müẕheb (İbn Ferhûn), el-Mevṣûl (İbnü’l-Faradî), eṣ-Ṣıla (İbn Beşküvâl) gibi tarih ve biyografi eserlerine zeylin zeylinin zeyli şeklinde zeyil üstüne zeyiller yazılmıştır.

Zeyil terminolojisinde fâit, istidrâk, müstedrek kelimeleri Kitâbü’l-ʿAyn (Halîl b. Ahmed) üzerine yazılan zeyillerle ilk defa ortaya konulduğu gibi Muhammed b. Abdullah el-Verrâk el-Kirmânî, Kitâbü Mâ aġfelehü’l-Ḫalîl fî Kitâbi’l-ʿAyn’ı ile (el-Câmiʿ) zeyil tabiri olarak “mâ ağfele”yi ilk kullananlardandır. Müellif bu zeylinde Halîl’in “kullanılmıyor/mühmel, kullanılıyor/müsta‘mel” dediği bazı köklerin aksini kanıtlayan örneklere yer vermiştir. Aynı tabir, Sâbit b. Hazm’ın ed-Delâʾil fî şerḥi mâ aġfelehû Ebû ʿUbeyd ve’bnü Ḳuteybe fî Ġarîbi’l-ḥadîs̱ adlı eserinde de geçmektedir. Bu ifade, anılan iki Ġarîbü’l-ḥadîs̱’te farkına varılmadığından yer verilmemiş garîb kelimelerin bir zeyilde toplanarak şerhedildiğini anlatmaktadır. Kutrub’un bir hareke değişimiyle üç türlü okunabilen formlara ilişkin Kitâbü’l-Müs̱elles̱’ine Ebû Habîb Temmâm b. Abdüsselâm el-Lahmî’nin yazdığı zeyil belki de et-Tekmile adını ilk taşıyan zeyillerdendir. Daha sonra Ebû Hâmid el-Hârzencî el-Büştî Tekmiletü Kitâbi’l-ʿAyn’ını kaleme almıştır. Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın el-Ġarîbü’l-muṣannef’i üzerine Şemir b. Hamdeveyh ile Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ebû Ca‘fer el-Münzirî “ez-Ziyâdât” adıyla zeyil yazmışlardır; ayrıca Münzirî, Ebû Ubeyd’in el-Ems̱âl’i ile Ġarîbü’l-ḥadîs̱’i ve Ferrâ’nın Meʿâni’l-Ḳurʾân’ına dair aynı adla zeyiller telif etmiştir. İbnü’s-Sikkît’in hatalı kullanılan kelime ve ifadelerin tashihine dair Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’ına Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī et-Tekmile adıyla zeyil yazdığı gibi aydınların yanlış kullanımlarına ilişkin olan Harîrî’nin Dürretü’l-ġavvâṣ fî evhâmi’l-ḫavâṣṣ’ına “Tekmile/Tetimme” adıyla zeyil kaleme almış, Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî de Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’a el-İstidrâk adıyla zeyil yazmıştır. Sa‘leb’in halk dilindeki yanlış kullanımların doğrularına yer verdiği el-Faṣîḥ adlı sözlüğü için de birçok zeyil telif edilmiştir. Ebü’l-Fevâid Muhammed b. Ali el-Gaznevî ile Abdüllatîf el-Bağdâdî “Zeyl”, Gulâmu Sa‘leb “Fâit”, Ebû Bekir Muhammed b. Osman el-Ca‘d eş-Şeybânî “Ziyâdât”, İbn Fâris “Temâm” adıyla zeyiller kaleme almıştır. Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ı üzerine Radıyyüddin es-Sâgānî’nin yazdığı zeyil en önemli ve en hacimli sözlük zeyillerinin başında gelir. Eserin tam adı et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla li-Kitâbi Tâci’l-luġa ve Ṣıḥâḥi’l-ʿArabiyye olup 1000 kadar kaynaktan derlenen zeyilde eṣ-Ṣıḥâḥ’taki hataların düzeltilmesi, yer verilmemiş madde/kök ve lugatlarla unutulmuş mâna ve kullanımların telâfisi amaçlanmıştır. İbn Berrî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ hâşiyesine Bestî Tekmiletü Ḥâşiyeti İbn Berrî adıyla zeyil yazmıştır. Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ adlı sözlüğü için Murtazâ ez-Zebîdî’nin kaleme aldığı et-Tekmile ve’ẕ-ẕeyl ve’ṣ-ṣıla li-mâ fâte sâḥibü’l-Ḳāmûs mine’l-luġa adlı zeyli de önemli zeyillerdendir; onun hacimli Ḳāmûs şerhi Tâcü’l-ʿarûs’ta yer almayan birçok kelime, bilhassa özel isimlerle kabile ve yer adları, ayrıca Mısır lehçesine ilişkin zengin mâlûmat içerir. Abdurrahman es-Süheylî’nin Kur’an’da haklarında âyet nâzil olan kişilere dair eserine İbn Asker el-Gassânî’nin yazdığı et-Tekmîl ve’l-itmâm li-Kitâbi’t-Taʿrîf ve’l-iʿlâm adlı zeyilde asıl ile zeyil bir kitapta toplanmıştır. Asbağ b. Ali’nin Mâleka tarihine dair el-İʿlâm bi-meḥâsini/mecâlisi’l-aʿlâm adlı eseri için İbn Asker el-Gassânî, el-İkmâl ve’l-itmâm fî ṣılâti’l-İʿlâm’ı telif etmiştir. Dozy’nin Supplément aux dictionnaires arabes (Tekmiletü’l-Meʿâcimi’l-ʿArabiyye) adlı zeyli bütün Arapça sözlüklere ve özellikle Batı’da yazılanlara zeyil olarak kaleme alınmıştır. Ebû Ali el-Fârisî’nin nahve dair el-Îżâḥ’ına yazdığı et-Tekmile’si nahiv mevzularının bir zeyli olarak sarf konularını kapsamaktadır. Tetimme adlı zeyillere örnek olarak Ali b. Zeyd el-Beyhakī’nin Tetimmetü Ṣıvâni’l-ḥikme’si anılabilir. Nevâcî’nin ed-Dürrü’n-nefîs fîmâ zâde ʿalâ Cinâni’l-cinâs ve Ecnâsi’t-tecnîs’i de tetimme niteliğinde bir zeyildir. Arap edebiyatında Ebû Ali el-Kālî’nin kendi eseri olan el-Emâlî’ye yazdığı Ẕeylü’l-Emâlî ilk zeyillerdendir.

Edip ve şairlerin hayatından, haber ve anekdotlarından kesitlerle şiir ve eserlerinden geniş ölçüde iktibaslara yer verilen zeyil birer antoloji niteliği arzeden ve coğrafî bölgelere göre düzenlenen eserler dizini, her yazarın kendi yaşadığı asırdakilerle ondan az önce yaşamış olan edip ve şairleri ele almasıyla asır asır birbirinin zeyli olan ya da zeyli konumunda ortaya konan eserler dizisi özgün bir eser türü teşkil eder. Bu tür eserler III. (IX.) yüzyıldan XII. (XVIII.) yüzyıla kadar birbirinin zeyli şeklinde kesintisiz devam etmiştir. Söz konusu eserler, Ebû Abdullah Hârûn b. Ali b. Yahyâ İbnü’l-Müneccim’in (ö. 288/901) el-Bâriʿ fî aḫbâri’ş-şuʿarâʾi’l-müvelledîn’i ile başlamıştır. Bu eserlerin telifinde asıl etkiyi ve örnekliği, ondan az sonra kaleme alınan Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr fî meḥâsini ehli’l-ʿaṣr’ı ile buna zeyil olarak yazdığı Tetimmetü’l-Yetîme’si yapmıştır. Bunun ardından asır asır birbirinin zeyli konumunda yazılan eserler şu şekilde sıralanabilir: Bâharzî, Dümyetü’l-ḳaṣr; Ebü’s-Salt ed-Dânî, el-Ḥadîḳa ʿalâ üslûbi’l-Yetîme; İbn Bessâm eş-Şenterînî, eẕ-Ẕaḫîre fî meḥâsini ehli’l-Cezîre; Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Vişâḥu’d-Dümye; Dellâlülkütüb el-Hazîrî, Zînetü’d-dehr; İmâdüddin el-İsfahânî, Ḫarîdetü’l-ḳaṣr. Aşağıdaki eserlerde de Yetîmetü’d-dehr yöntemi sürdürülmüştür: İbn Saîd v.dğr., el-Muġrib fî ḥule’l-Maġrib; İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî, Kitâbü’z-Zehr fî meḥâsini şuʿarâʾi’l-ʿaṣr; İbnü’l-Ahmer, Nes̱îrü’l-cümân ve Nes̱îru ferâʾidi’l-cümân; Muhammed el-Artûkī, Sâniḥâtü düme’l-ḳaṣr; Hafâcî, Reyḥânetü’l-elibbâ; Muhammed Emîn el-Muhibbî, Nefḥatü’r-Reyḥâne; a.mlf. – Muhammed es-Suâlâtî, Ẕeylü Nefḥati’r-Reyḥâne; Muhammed İbnü’s-Semmâk, Ẕeyl ʿalâ Ẕeyli Nefḥati’r-Reyḥâne; İbn Ma‘sûm, Sülâfetü’l-ʿaṣr; Kāsım b. Hasan el-Cürmûzî, Ṣafvetü’l-ʿâṣır; Ahmed b. Muhammed el-Haymî, Ṭîbü’s-semer; M. Ali Beşşâre, Neşvetü’s-Sülâfe; Muhammed b. Mustafa el-Gulâmî, Şemmâmetü’l-ʿanber fî terâcimi muʿâṣırîhi min şuʿarâʾi’l-Mevṣıl ve Baġdâd.

Hadis alanında eksikleri tamamlama, hataları düzeltme amaçlı “müstedrek”, bilgi ekleme amaçlı “ziyâdât, zevâid, ikmâl” başlıklı zeyiller görülür. Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Buhârî ve Müslim’in eserlerine yazdığı el-Müstedrek (ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn), Buhârî ve Müslim’in tesbit ettikleri sıhhat şartlarını taşıyıp da onların eserlerinde yer almayan hadisleri kapsamaktadır. Zehebî ikmal, tashih ve tahkik için el-Müstedrek ʿale’l-Müstedrek’i yazmıştır. Yine İbnü’s-Semmâk el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn’ı, Ebû Nuaym el-İsfahânî de el-Müstaḫrec ʿalâ Ṣaḥîḥi Müslim’i kaleme almıştır. Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin ilk şerhi olan Mâzerî’nin el-Muʿlim bi-fevâʾidi Müslim’i Kādî İyâz tarafından İkmâlü’l-Muʿlim, bu eser de Übbî tarafından İkmâlü İkmâli’l-Muʿlim adıyla şerh ve ikmal edilmiştir. Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’ine oğlu Abdullah Ziyâdât (Zevâʾid) el-Müsned’i ve yine babasının Kitâbü’z-Zühd’üne Zevâʾidü’z-Zühd’ü yazmıştır. Hadis literatüründeki zevâid türünü de bir anlamda zeyil saymak mümkündür. Zevâidler genellikle Ahmed b. Hanbel, Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî gibi ünlü muhaddislerin el-Müsned’lerinde yer alıp da Kütüb-i Sitte’de yer almayan yahut İbn Hibbân’ın el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥ’inde olup da Ṣaḥîḥayn’da bulunmayan hadisleri bir araya getiren çalışmalardır. Nûreddin el-Heysemî ile Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî zevâidleriyle ünlü iki muhaddistir.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 339-342 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.

İslâm Tarihi ve Medeniyeti. İslâm tarih kaynakları içinde umumi ve hususi tarihlere, çeşitli biyografi eserlerine zeyiller yazılmıştır. Muhammed b. Cerîr et-Taberî Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk adlı eserine kendisi bir zeyil yazmış, zeylin günümüze ulaşan kısmı adı geçen eserin sonunda el-Münteḫab min Kitâbi Ẕeyli’l-Müẕeyyel adıyla yayımlanmıştır (XI, 491-705). Bu zeyilde 8-161 (629-778) yılları arasında vefat eden bazı sahâbî ve tâbiîn hakkında bilgi verilmektedir. Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Fergānî, Taberî’nin eserine bir zeyil yazmış, oğlu Ebû Mansûr el-Fergānî de babasının zeyli için bir zeyil kaleme almıştır. Taberî’nin tarihine ayrıca Arîb b. Sa‘d el-Kurtubî 291-320 (904-932) yıllarını içeren Ṣılatü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî (Taberî, XI, 9-184) ve Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî 295-487 (908-1094) yıllarına ait Tekmiletü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî (Taberî, XI, 185-489) adıyla birer zeyil yazmıştır. Öte yandan Sâbit b. Sinân aynı esere 295-365 (908-976) yıllarını kapsayan bir zeyil kaleme almış, zeylin günümüze ulaşan Karmatîler’e dair bölümü Süheyl Zekkâr tarafından Târîḫu Aḫbâri’l-Ḳarâmiṭa içinde yayımlanmıştır (Beyrut 1391/1971, s. 1-68). Hilâl b. Muhassin es-Sâbî, Sâbit b. Sinân’ın zeyline 360-447 (970-1055) yıllarına ait bir zeyil yazmış, ancak eserin sadece 389-393 (999-1003) yıllarına ait kısmı zamanımıza intikal etmiştir. Bu eseri, Henry F. Amedroz ve David S. Margoliouth, İbn Miskeveyh’in Tecâribü’l-ümem’i ile birlikte neşretmiştir (Kahire 1337, IV, 334-460). Hilâl b. Muhassin’in oğlu Garsünni‘me es-Sâbî’nin 448-479 (1056-1086) yıllarını kapsayan ʿUyûnü’t-tevârîḫ’i bu eserin zeylidir. Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî ʿUyûnü’t-tevârîḫ’e 512 (1118) yılına kadar gelen bir zeyil yazmıştır. İbnü’l-Kalânisî’nin 555 (1160) yılına kadar gelen Ẕeylü Târîḫi Dımaşḳ adlı eserinin Sâbî’nin tarihine zeyil olarak kaleme alındığı kabul edilmektedir.

İslâm dünyasında bir hıristiyan tarafından Arapça kaleme alınan ilk tarih kitabı olan Saîd b. Bıtrîḳ’ın et-Târîḫu’l-mecmûʿ ʿale’t-taḥḳīḳ ve’t-taṣdîḳ’a (Naẓmü’l-cevher) yeğeni Yahyâ b. Saîd el-Antâkî 326-458 (938-1066) yıllarını ihtiva eden bir zeyil yazmıştır. Mısırlı tarihçi İbn Zûlâk, Muhammed b. Yûsuf el-Kindî’nin Aḫbâru Ḳuḍâti Mıṣr ve Kitâbü’l-Vülât’ı için Tetimmetü Kitâbi Ümerâʾi Mıṣr li’l-Kindî (Ẕeylü’l-Vülât ve’l-ḳuḍât) adıyla bir zeyil kaleme almıştır. Endülüslü tarihçi İbn Hayyân’ın 399-463 (1008-1071) yıllarını içeren el-Metîn adlı tarihine Beyyâsî’nin zeyil olarak yazdığı, müellifin zamanına kadar gelen olayları ihtiva eden eseri günümüze ulaşmamıştır. Rûzrâverî, İbn Miskeveyh’in Tecâribü’l-ümem’ine 369-389 (980-999) yıllarına ait bir zeyil yazmış ve eser, Henry Frederick Amedroz ve David Samuel Margoliouth tarafından Tecâribü’l-ümem’le birlikte neşredilmiştir (Kahire 1334, III, 1-332; Bağdat 1969). Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî’nin bu eser için kaleme aldığı eẕ-Ẕeyl ʿalâ Târîḫi’l-Vezîr Ebî Şücâʿ er-Rûzrâverî adlı eser de bugüne kadar gelmemiştir. Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedânî’nin Aḫbârü’l-vüzerâʾı Hilâl es-Sâbî’nin Kitâbü’l-Vüzerâʾının zeylidir.

İmâdüddin el-İsfahânî, Eyyûbî tarihinin temel kaynaklarından olan el-Berḳu’ş-Şâmî’sine Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin ölümünden (589/1193) kendi ölümüne kadar (597/1201) geçen zamana ait hâtıralarını ve Eyyûbîler tarihiyle ilgili bazı olayları ihtiva eden ʿUtbe’z-zamân fî ʿuḳbe’l-ḥades̱ân, Niḥletü’r-riḥle ve Ḫatfetü’l-bâriḳ ve ʿaṭfetü’ş-şâriḳ adıyla üç zeyil kaleme almıştır. İzzeddin İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîḫ adlı eserine de zeyiller yazılmıştır. İzzeddin İbn Şeddâd bu eser için bir zeyil kaleme aldığını ifade etmektedir (el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre, III/1, s. 136). İbnü’s-Sâî ve İbn Fehd el-Halebî de el-Kâmil için zeyil yazmıştır (bk. el-KÂMİL). Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin yaratılıştan kendi ölümüne kadar (654/1256) geçen olayları kapsayan Mirʾâtü’z-zamân adlı eserine Kutbüddin el-Yûnînî 711 (1311-12) yılına kadar gelen bir zeyil telif etmiştir. Eser için başka zeyiller de kaleme alınmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1647-1648). Ebû Şâme el-Makdisî’nin, Terâcimü ricâli’l-ḳarneyni’s-sâdis ve’s-sâbiʿ adıyla da bilinen ve 590-665 (1194-1267) yıllarını ihtiva eden eẕ-Ẕeyl ʿale’r-Ravżateyn’i aynı müellifin Kitâbü’r-Ravżateyn adlı eserine zeyildir. Alemüddin el-Birzâlî bu esere, Ebû Şâme’nin öldüğü ve kendisinin doğduğu 665’ten (1267) vefat ettiği 739 (1339) yılına kadar geçen olayları içeren el-Muḳtefâ (Târîḫu’l-Birzâlî) adıyla bir zeyil yazmıştır. İbn Râfi‘in 737-774 (1336-1373) yıllarına ait el-Vefeyât’ı hocası Birzâlî’nin eserine zeyil olarak kaleme alınmıştır. Eyyûbî dönemi tarihçisi İbn Vâsıl’ın Müferricü’l-kürûb’una Hama hâkimi II. el-Melikü’l-Mansûr Muhammed’in inşâ kâtibi Ali b. Abdürrahim tarafından 695 (1296) yılına kadar gelen bir zeyil kaleme alınmıştır.

Ebü’l-Fidâ’nın el-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer’ini ihtisar eden Zeynüddin İbnü’l-Verdî, 729-749 (1329-1349) yıllarına ait olayları da ilâve ederek Tetimmetü’l-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer (Târîḫu İbni’l-Verdî) adlı eserini telif etmiştir. Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne de Ravżü’l-menâẓır fî ʿilmi’l-evâʾil ve’l-evâḫir adlı eserini Ebü’l-Fidâ’nın el-Muḫtaṣar’ını özetlemek ve 806 (1403) yılına kadar meydana gelen olayları ilâve etmek suretiyle yazmıştır. Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne’nin oğlu Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne babasının eseri için Nüzhetü’n-nevâẓır fî Ravżi’l-menâẓır ve İḳtiṭâfü’l-ezâhir fî ẕeyli Ravżi’l-menâẓır adıyla iki zeyil kaleme almıştır. İbn Kesîr’in 767 (1365-66) yılına kadar gelen el-Bidâye ve’n-nihâye adlı umumi tarihi için de zeyiller kaleme alınmıştır. İbn Hiccî’nin kısmen günümüze ulaşan eẕ-Ẕeyl ʿalâ Târîḫi İbn Kes̱îr’i (Târîḫu İbn Hiccî) ve İbn Hacer el-Askalânî’nin İnbâʾü’l-ġumr bi-ebnâʾi’l-ʿumr’u bunlar arasındadır. İbn Hacer’in eserine Süyûtî Târîḫu’l-ʿumr adıyla bir zeyil yazmıştır. Ahmed b. Ebû Bekir et-Taberânî de el-Bidâye için bir zeyil kaleme almıştır. Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe’nin 741-810 (1340-1407) yıllarını kapsayan beş ciltlik eseri İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-nihâye, Zehebî’nin Târîḫu’l-İslâm ve Birzâlî’nin el-Muḳtefâ adlı eserlerine zeyil olarak hazırlanmış, daha sonra iki cilt halinde ihtisar edilmiştir. Makrîzî’nin Eyyûbîler ve Memlükler dönemi Mısır tarihine dair es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk’üne İbn Tağrîberdî 844-860 (1440-1456) yıllarını ihtiva eden Ḥavâdis̱ü’d-dühûr fî meda’l-eyyâm ve’ş-şühûr adıyla bir zeyil yazmıştır. Şemseddin es-Sehâvî’nin et-Tibrü’l-mesbûk’ü de es-Sülûk’ün zeylidir.

Şehir tarihleri ve biyografik eserler için de birçok zeyil telif edilmiştir. Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîḫu Baġdâd’ına Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî 463-562 (1070-1167) yıllarını kapsayan ve kısmen günümüze ulaşan eẕ-Ẕeyl ʿalâ Târîḫi’l-Ḫaṭîb, Ahmed b. Sâlih el-Cîlî Târîḫu Baġdâd, İbnü’d-Dübeysî 562-621 (1167-1224) yıllarını ihtiva eden Ẕeylü Târîḫi Medîneti’s-selâm Baġdâd ve İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî kısmen bugüne kadar gelen Ẕeylü Târîḫi Baġdâd (Târîḫu Baġdâd’ın zeyilleri arasında, XV-XVII. ciltler) adıyla zeyil kaleme almışlardır. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in Târîḫu medîneti Dımaşḳ adlı eserine de pek çok zeyil yazılmıştır. Müellifin oğlu Kāsım’ın (Ebû Muhammed İbn Asâkir) kaleme aldığı, ancak tamamlayamadığı zeyil (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 294), Sadreddin el-Bekrî’nin zeyli, Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Mansûr el-Emînî’ye ait Ẕeyl ʿalâ Târîḫi Dımaşḳ (yanlışlıkla İbnü’l-Hâcib’e nisbet edilir) ve Alemüddin el-Birzâlî’nin zeyilleri bunlar arasındadır. İbnü’l-Kalânisî’nin Ẕeylü Târîḫi Dımaşḳ’ının Târîḫu medîneti Dımaşḳ’ın zeyli olduğunu ileri sürenler varsa da bu doğru değildir. İbnü’l-Adîm’in Halep tarihine ve meşhurlarına dair Buġyetü’ṭ-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb’ine İbn Hatîb en-Nâsıriyye ed-Dürrü’l-münteḫab fî târîḫi Ḥaleb, Ebû Zer el-Halebî Künûzü’ẕ-ẕeheb ve Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî Dürrü’l-ḥabeb fî târîḫi aʿyâni Ḥaleb adıyla zeyiller kaleme almışlardır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 249). Mekke tarihi hakkındaki eserleriyle tanınan Takıyyüddin el-Fâsî’nin el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fî târîḫi’l-beledi’l-emîn’ine Fâsî’nin öğrencilerinden Necmeddin İbn Fehd ed-Dürrü’l-kemîn bi-ẕeyli’l-ʿİḳdi’s̱-s̱emîn ismiyle bir zeyil yazmıştır. Necmeddin İbn Fehd’in Mekke tarihine dair en önemli kitaplardan biri olan İtḥâfü’l-verâ bi-aḫbâri Ümmi’l-ḳurâ adlı eseri için oğlu İzzeddin b. Fehd Buġyetü’l-verâ adıyla bir zeyil kaleme almış, torunu Muhibbüddin İbn Fehd de bu zeyle Neylü’l-münâ adlı bir zeyil yazmıştır.

Muhaddis Rabaî’nin hicretin 1. (622) yılı ile 338 (949) yılları arasında yaşayan âlimlerin doğum ve ölüm tarihleri yanında bazı önemli hadiseleri yıllara göre sıralayan Târîḫu mevlidi’l-ʿulemâʾ ve vefeyâtihim (Vefeyâtü’n-naḳale ʿale’s-sinîn) adlı eserine Ebû Muhammed Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Kettânî 338-462 (949-1070) yıllarıyla ilgili bir zeyil kaleme almış, onun talebesi Ebû Muhammed İbnü’l-Ekfânî Hibetullah b. Ahmed de 463-483 (1071-1090) yıllarına ait Ẕeylü Ẕeyli Târîḫi mevlidi’l-ʿulemâʾ ve vefeyâtihim (Câmiʿu’l-vefeyât) adlı kitabını yazmıştır. İbnü’l-Mufaddal’ın Vefeyâtü’n-naḳale’si (Ṭabaḳātü’l-erbaʿîn) Câmiʿu’l-vefeyât’ın zeyli olup 581 (1185) yılına kadar gelmektedir. Münzirî bu eser için 581-642 (1185-1244) yıllarını kapsayan et-Tekmile li-Vefeyâti’n-naḳale adıyla bir zeyil kaleme almıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 2019-2020). Endülüs tarihçilerinden İbnü’l-Faradî’nin Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs adlı eserine yazılan zeyiller arasında Muhammed b. Fütûh el-Humeydî’nin Endülüs’ün fethinden 450 (1058) yılına kadar gelen Ceẕvetü’l-Muḳtebis’i ve İbn Beşküvâl’in Kitâbü’ṣ-Ṣıla fî târîḫi eʾimmeti’l-Endelüs’ü başta gelir. Humeydî’nin Ceẕvetü’l-Muḳtebis’ine Ahmed b. Yahyâ ed-Dabbî Buġyetü’l-mültemis adıyla bir zeyil yazmıştır. İbn Beşküvâl’in eseri için kaleme alınan zeyiller arasında İbnü’l-Ebbâr’ın Kitâbü’t-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla’sı, İbn Abdülmelik el-Merrâküşî’nin hem İbnü’l-Faradî hem de İbn Beşküvâl’in eserlerine yazdığı, kısmen günümüze ulaşan eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile li-Kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla’sı ve İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî’nin Ṣılatü’ṣ-Ṣıla’sı zikredilebilir. İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân’ı için de birçok zeyil kaleme alınmıştır. Hıristiyan tarihçi ve kâtip İbnü’s-Sukāî’nin 658-725 (1260-1325) yılları arasında vefat eden kişilerin biyografilerini içeren Tâlî Kitâbi Vefeyâti’l-aʿyân (Fransızca çevirisiyle nşr. Jacqueline Sublet, Dımaşk 1974), İbn Şâkir el-Kütübî’nin Fevâtü’l-Vefeyât ve’ẕ-ẕeyl ʿaleyhâ, İbnü’l-Kādî’nin Dürretü’l-ḥicâl fî (ġurreti) esmâʾi’r-ricâl (Ẕeylü Vefeyâti’l-aʿyân) ve Bedreddin ez-Zerkeşî’nin ʿUḳūdü’l-cümân adlı eserleri bunlar arasındadır. Zeynüddin el-Irâkī’nin Ẕeylü’ẕ-Ẕeyl li-Vefeyâti’l-aʿyân’ı ve Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemenî’nin Vefeyâtü’l-aʿyân’a otuz kadar biyografi eklemek suretiyle telif ettiği Ẕeylü Vefeyâti’l-aʿyân’ı da burada kaydedilmelidir. Endülüs, Mağrib ve Mısır’la ilgili temel tarih ve biyografi kaynaklarından olan, İbn Saîd el-Mağribî’ye nisbet edilmekle birlikte Ebû Muhammed Abdullah b. İbrâhim el-Hicârî’nin el-Müshib fî ġarâʾibi’l-Maġrib’ine dayanan el-Muġrib fî ḥule’l-Maġrib adlı eser, Hicârî’den sonra Benî Saîd ailesinden beş kişinin birbirini tamamlayıcı nitelikte yazdıkları ortak bir çalışmadır; ancak en büyük katkıyı İbn Saîd yaptığı için eser ona nisbet edilir.

Tarihçi, muhaddis ve kıraat âlimi Zehebî hicretin 1. (622) yılından 700 (1300) yılına kadar meydana gelen olayları içeren, aynı zamanda 40.000 civarında biyografiye yer veren Târîḫu’l-İslâm’ına kendisi 701-746 (1301-1345) yıllarının olay ve vefeyâtını içeren bir zeyil yazmıştır. Bu zeyil Târîḫu’l-İslâm’ın Ömer Abdüsselâm Tedmürî tarafından gerçekleştirilen elli üç ciltlik neşrinde (Beyrut 1407-1424/1987-2004) Ẕeylü Târîḫi’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm adıyla yer almıştır. Zehebî, Târîḫu’l-İslâm’ı ihtisar ederek kaleme aldığı, 700 (1300) yılına kadar gelen Düvelü’l-İslâm’ına 744 (1343) yılına kadar ulaşan bir zeyil telif etmiştir. Şemseddin es-Sehâvî, Düvelü’l-İslâm ve zeyli için 745-898 (1344-1493) yıllarına ait olaylarla vefeyâtı içeren eẕ-Ẕeylü’t-tâm (Vecîzü’l-kelâm fi’ẕ-ẕeyl) ʿalâ Düveli’l-İslâm adıyla bir zeyil kaleme almıştır. Yine Zehebî, Târîḫu’l-İslâm’ın diğer bir muhtasarı olan el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber’ine zeyil olarak 701-740 (1301-1340) yıllarını içeren Ẕeylü’l-ʿİber’i yazmıştır. Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî bu eser için 741-764 (1340-1363) yıllarını kapsayan bir zeyil kaleme almış ve Ebû Hacer Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl her iki zeyli el-ʿİber’le birlikte yayımlamıştır (I-IV, Beyrut 1405/1985). Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî’nin oğlu Muhammed esere 785 (1383) yılına kadar gelen, İbn Sened el-Lahmî de 763-780 (1361-1379) yıllarını içeren birer zeyil yazmıştır. el-ʿİber için Zeynüddin el-Irâkī 741-763 (1340-1362), oğlu Veliyyüddin el-Irâkī 762-786 (1361-1384) yıllarına dair zeyiller kaleme almıştır.

Safedî’nin meşhur eseri el-Vâfî bi’l-vefeyât’ına İbn Tağrîberdî el-Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfî baʿde’l-Vâfî adıyla Memlükler’in kuruluşundan 862 (1458) yılına kadar gelen bir zeyil yazmıştır. İbn Hacer el-Askalânî’nin Refʿu’l-iṣr ʿan ḳuḍâti Mıṣr’ına Şemseddin es-Sehâvî zeyil olarak eẕ-Ẕeyl ʿalâ Refʿi’l-iṣr adıyla yayımlanan Buġyetü’l-ʿulemâʾ ve’r-ruvât’ı yazmıştır. Yemen ve özellikle Zebîd tarihi konusunda kitap telif eden tarihçilerin en önemlilerinden olan İbnü’d-Deyba‘, 900 (1495) yılına kadar gelen Buġyetü’l-müstefîd fî aḫbâri medîneti Zebîd adlı eseri için 923 (1517) yılına kadar gelen el-Fażlü’l-mezîd ʿalâ Buġyeti’l-müstefîd ve 924 (1518) yılına kadar gelen Ḳurretü’l-ʿuyûn fî aḫbâri’l-Yemeni’l-meymûn adlı zeyilleri kaleme almıştır. İbnü’l-İmâd’ın X. (XVI.) yüzyıla kadar gelen meşhur biyografik eseri Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb’ine Ekrem Hasan el-Ulebî, XI. (XVII.) yüzyılda yaşayan kişilerin biyografilerini içeren Tekmiletü Şeẕerâti’ẕ-ẕeheb adıyla bir zeyil yazmıştır.

Belirli bir mezhebe mensup âlimlere dair biyografi (tabakat) kitapları için de zeyiller kaleme alınmış, Hanefî âlimlerine dair ilk kitap olarak kabul edilen Abdülkādir el-Kureşî’nin el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye’si üzerine zeyiller yazılmıştır (DİA, XVI, 26). Mâlikî âlimlerine dair eserlerin başında gelen Kādî İyâz’ın Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik’e ilk zeyil Kādî İyâz’ın sağlığında öğrencisi İbn Hammâd (Hamâduh) el-Burnusî es-Sebtî tarafından yazılmıştır. İbn Ferhûn’un ed-Dîbâcü’l-müẕheb, Bedreddin el-Karâfî’nin Tevşîḥu’d-Dîbâc, Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’nin Neylü’l-ibtihâc ve Kifâyetü’l-muḥtâc, Muhammed b. Tayyib el-Kādirî’nin el-İklîl ve’t-tâc fî teẕyîli Kifâyeti’l-muḥtâc ve Muhammed Mahlûf’un Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳāti’l-Mâlikiyye’si de Kādî İyâz’ın kitabına zeyil olarak telif edilmiştir. Şâfiî âlimlerinin biyografilerine dair İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye adıyla bir eser yazmaya başlamışsa da tamamlamaya ömrü yetmemiş, Nevevî ve ardından Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî bu eseri tamamlamıştır. Ebû Âsım el-Abbâdî Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye için bir zeyil kaleme almıştır. Hanbelî fakihi ve biyografi yazarı İbn Ebû Ya‘lâ’ya ait olup klasik anlamda Hanbelî tabakatına dair ilk kitap sayılan Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile’ye İbn Receb’in yazdığı, 750 (1349) yılına kadar vefat eden Hanbelî fakihlerinin biyografilerini ihtiva eden eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile meşhurdur. İbn Receb’in eseri üzerine İbnü’l-Mibred, Ebü’l-Yümn el-Uleymî, Kemâleddin Muhammed b. Muhammed Şerîf el-Gazzî, İbn Humeyd ve Abdullah b. İbrâhim en-Necdî ez-Zübeyrî tarafından zeyiller yazılmıştır.

Belli bir asırda yaşayan âlimlerin biyografilerini içeren eserler, müellifleri tarafından açıkça belirtilmese de önceki yüzyıllara dair eserlerin devamı niteliğinde olduğundan bunlar da zeyil geleneği içerisinde değerlendirilmektedir (Kemâl Arafât Nebhân, s. 156-158). Örnek olarak VI (XII) ve VII. (XIII.) yüzyıllara ait, Ebû Şâme el-Makdisî’nin Kitâbü’r-Ravżateyn’ine zeyil olarak kaleme aldığı Terâcimü ricâli’l-ḳarneyni’s-sâdis ve’s-sâbiʿi (eẕ-Ẕeyl ʿale’r-Ravżateyn), VIII. (XIV.) yüzyılda İbn Hacer el-Askalânî’nin ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s̱-s̱âmine’si, IX. (XV.) yüzyılda İbn Hacer’in Ẕeylü’d-Düreri’l-kâmine’si (Terâcimü aʿyâni’l-miʾeti’t-tâsiʿa), Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî’nin eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿı ve Süyûtî’nin Naẓmü’l-ʿiḳyân fî aʿyâni’l-aʿyân’ı, X. (XVI.) yüzyılda Necmeddin el-Gazzî’nin el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâḳıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire’si, XI. (XVII.) yüzyılda Necmeddin el-Gazzî’nin Luṭfü’s-semer ve ḳaṭfü’s̱-s̱emer min terâcimi aʿyâni’ṭ-ṭabaḳāti’l-ûlâ mine’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer’i ve Muhammed Emîn el-Muhibbî’nin Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer’i, Şillî’nin ʿİḳdü’l-cevâhir ve’d-dürer fî aḫbâri’l-ḥâdî ʿaşer’i, XII. (XVIII.) yüzyılda Muhammed Halîl el-Murâdî’nin Silkü’d-dürer fî aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱ânî ʿaşer’i ve Ahmed b. Nu‘mân el-Âlûsî’nin ed-Dürrü’l-müntesir fî ricâli’l-ḳarni’s̱-s̱ânî ʿaşer ve’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer’i, XIII. (XIX.) yüzyılda Baytâr’ın Ḥilyetü’l-beşer fî târîḫi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer’i, Halîl Merdem Bek’in Aʿyânü’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâʿı ve Mısırlı Ahmed Teymur Paşa’nın Terâcimü aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve evâʾili’r-râbiʿ ʿaşer, Muhammed Cemîl eş-Şattî’nin Aʿyânü Dımaşḳ fi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve nısfi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer min 1201-1350 h. ve XIV. (XX.) yüzyıl için Enver el-Cündî’nin Aʿlâmü’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer el-hicrî, Zekî Muhammed Mücâhid’in el-Aʿlâmü’ş-Şarḳıyye fi’l-miʾeti’r-râbiʿati’l-ʿaşereti’l-hicriyye adlı kitapları zikredilebilir.

Hadis râvilerine dair eserlere de zeyiller yazılmıştır. Cemmâîlî’nin Kütüb-i Sitte’de adı geçen râvilerin hemen hepsini ihtiva eden ve ilk çalışma olarak bilinen el-Kemâl’i (el-Kemâl fî esmâʾi [maʿrifeti]’r-ricâl) üzerine zeyil ve ikmal mahiyetinde birçok çalışma yapılmıştır. Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî’nin Tehẕîbü’l-Kemâl, Moğultay b. Kılıç’ın İkmâlü Tehẕîbi’l-Kemâl ve İbn Hacer el-Askalânî’nin Tehẕîbü’t-Tehẕîb’i bunlar arasındadır. Zehebî’nin Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’ı için birçok müellif zeyil kaleme almıştır. Bu bağlamda Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî’nin Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ, Takıyyüddin İbn Fehd’in Laḥẓü’l-elḥâẓ bi-ẕeyli Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ, Süyûtî’nin Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ, bazı ilâvelerden sonra eseri manzum hale getiren İbn Nâsırüddin’in Bedîʿatü’l-beyân ʿan mevti’l-aʿyân adlı eserleri zikredilebilir. Necmeddin İbn Fehd Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’ı zeyilleriyle birlikte yeniden düzenlemiştir. İbn Nâsırüddin’in çalışmasına İbn Hacer el-Askalânî bazı biyografiler eklemiş, Sıbt İbn Hacer diye tanınan Yûsuf b. Şâhîn, dedesinin bu çalışması üzerine Revnaḳu’l-elfâẓ bi-muʿcemi’l-ḥuffâẓ ismiyle bir başka zeyil kaleme almış, Şemseddin es-Sehâvî de buna ilâvelerde bulunmuştur (el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 127). Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin zâhid ve sûfîlere dair 688 biyografi içeren Ḥilyetü’l-evliyâʾ adlı eserindeki bir kısım bilgi ve rivayetleri özetlemek veya çıkarmak, bazı kişileri eklemek suretiyle 1031 biyografiyi kapsayan Ṣıfatü’ṣ-ṣafve adlı eserini telif etmiştir. Şa‘rânî, kendi dönemine kadar yaşamış 420’nin üzerinde kişinin biyografisine yer verdiği eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ’sına çağdaşı âlim ve sûfîleri içeren ve eṭ-Ṭabaḳātü’ṣ-ṣuġrâ diye bilinen bir zeyil yazmıştır.

Şahıs isimlerinin, künye, lakap ve nisbelerin doğru okunmasını sağlamak üzere kaleme alınan eserler için de zeyiller kaleme alınmıştır. Hatîb el-Bağdâdî, karıştırılması muhtemel râvi adlarının doğru okunuşuna dair yazdığı Telḫîṣü’l-müteşâbih adlı eseri için Tâlî Telḫîṣi’l-müteşâbih adıyla bir zeyil kaleme almıştır. Aynı müellif Dârekutnî’nin isim, künye, lakap ve nisbeleri yazılışta aynı, okunuşta farklı olan kimselere dair el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif adlı kitabına Abdülganî el-Ezdî’nin el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif adlı eserini dikkate alarak bazı ilâvelerde bulunmuş ve el-Müʾtenif fî tekmileti’l-Muḫtelif ve’l-müʾtelif’i yazmıştır. İbn Mâkûlâ bu çalışmaları esas alıp onların eksiklerini tamamlamak ve hatalarını düzeltmek amacıyla el-İkmâl adlı meşhur eserini telif etmiştir. İbn Mâkûlâ’nın bu eserine yazılan zeyiller arasında İbn Nukta’nın Tekmiletü’l-İkmâl’i ve İbnü’s-Sâbûnî’nin Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl’i zikredilebilir. Tekmiletü’l-İkmâl’e İbnü’s-Sâbûnî ve Mansûr b. Selîm’in yazdığı zeyiller için de Moğultay b. Kılıç bir zeyil kaleme almıştır. İbn Râfi‘in Ẕeylü Müştebihi’n-nisbe’si, Zehebî’nin el-Müştebih fi’r-ricâl: esmâʾihim ve ensâbihim adlı eserinin kısa bir zeylidir.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 342-345 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.

Osmanlılar. Osmanlılar’da en çok terâcim ve tarih kitaplarına zeyil yazılmıştır. Zeyiller genellikle eserin kaleme alındığı dilde olur ve eserin bittiği yerden başlar. Ancak Mecdî Mehmed Efendi’nin Şekāik Tercümesi’nde görüldüğü gibi metnin içinde genişletme biçiminde yapılmış olanlar da vardır. Osmanlı literatüründe ilk zeyiller XVI. yüzyıldan itibaren ortaya çıkmıştır. Nitekim Molla Câmî’nin bazı eserlerini genişleterek Türkçe’ye çeviren Lâmiî Çelebi Nefeḥâtü’l-üns’ü önce tercüme etmiş, ardından esere Anadolu’da yaşamış bulunan meşâyihin biyografilerini de eklemiştir. Bu ilk eserin daha sonraki çalışmalar için örnek olduğu söylenebilir.

Osmanlılar’da zeyil yapılan eserler arasında ilk akla geleni Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye’sidir. Devletin kuruluş yıllarından başlayıp müellifin ölümüne kadar (1030/1621) gelen Osmanlı ulemâsı ve meşâyihinin tercüme-i hallerini ihtiva eden eser şair tezkireleri hariç alanında ilk çalışma olmuş ve daha müellifinin sağlığında tercüme ve zeyilleri yapılmıştır. İlk zeyli, eseri Türkçe’ye çevirirken eklemelerde bulunan Âşık Çelebi yapmış, onu Manık, Mınık, Hısım sıfatlarıyla anılan Ali Çelebi’nin 1583 yılına kadar gelen zeyli takip etmiştir. Bunun yanı sıra eser için daha birçok zeyil yazılmıştır. Mecdî Mehmed Efendi’nin Türkçe tercümesi ise biyografileri verilen kişiler için mütercimin eklediği bilgiler dolayısıyla önemlidir. Nev‘îzâde Atâî de Zeyl-i Şekāik olarak bilinen, asıl adı Hadâiku’l-hakāik fî tekmileti’ş-Şekāik olan ünlü zeylini Mecdî tercümesi için yapmıştır. Atâî’nin eserine önce Uşşâkīzâde İbrâhim Efendi Zeyl-i Şekāik adıyla bir zeyil kaleme almış, bunu yeterli bulmayan Şeyhî Mehmed Efendi Vekāyiu’l-fuzalâ ismiyle yazdığı zeyli ölüm yılı olan 1731’e kadar getirmiştir. Bu klasik silsilenin son zeylini Fındıklılı İsmet Efendi kaleme almıştır (ayrıca bk. eş-ŞEKĀİKU’n-NU‘MÂNİYYE). Âkifzâde Abdürrahim’in 1737-1806 yılları arasında yaşamış ulemâ ve meşâyihten söz eden el-Mecmûʿ fi’l-meşhûd ve’l-mesmûʿ adlı Arapça eseri doğrudan bir eş-Şeḳāʾiḳ zeyli sayılmasa da Şeyhî’nin bıraktığı yerden başladığından bu seriye dahil edilebilir. Aynı şekilde isminde zeyil kelimesi bulunmamakla birlikte Sadık Albayrak’ın hazırladığı Son Devir Osmanlı Uleması adlı eser de muhteva bakımından bir eş-Şeḳāʾiḳ zeyli sayılabilir.

Osmanlı edebiyatında ilk biyografik eser telifi İran geleneğine bağlı olarak tezkire türünde görülür. Bu eserlerde başta şairler ve evliya olmak üzere çeşitli gruplara mensup kişiler hakkında bilgiler yer alır (bk. TEZKİRE). Zamanla biyografiler geliştikçe vefeyât, ravza, riyâz, gülzâr, gülşen, hadîka ve tuhfe gibi adlandırmalar ortaya çıkmış, bunların devamı olarak birçok zeyil kaleme alınmıştır. XVI. yüzyılda yaşayan Ahdî’nin Gülşen-i Şuarâ’sı, Latîfî’nin Tezkiretü’ş-şuarâ’sını tamamlaması bakımından onun zeyli kabul edilebilir. Kınalızâde Hasan Çelebi’nin Tezkire’sini ihtisar edip orada bulunmayan kişileri esere ekleyen Cârullahzâde Beyânî Mustafa’nın Tezkire’si de Kınalızâde Hasan Çelebi’ye ait tezkirenin zeylidir. Seyyid Mehmed Rızâ’nın Tezkire’si Kınalızâde Hasan Çelebi’nin zeyli durumundadır. Safâyî Mustafa Efendi’nin kendi adıyla anılan tezkiresi Rızâ’nın Tezkire’sinin, Seyrekzâde Mehmed Âsım’ın Tezkire’si de Kafzâde Fâizî’nin Zübdetü’l-eş‘âr’ının zeylidir. Bu esere Vişnezâde İzzetî Mehmed Efendi de bir zeyil yazmıştır (Osmanlı Müellifleri, II, 480). İsmâil Belîğ’in Nuhbetü’l-âsâr’ı Fâizî’ye ait eserin zeylidir. Hüseyin Râmiz’in Âdâb-ı Zurefâ adlı şairler tezkiresi Sâlim’in Tezkiretü’ş-şuarâ’sının zeyli olup onun bıraktığı yerden başlar ve 1784 yılına kadar gelen altmış beş yıllık bir dönemi kapsar. Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi’nin Bağçe-i Safâ-endûz’u da Sâlim’in zeylidir ve 1835 yılına kadar gelir. Fatîn Efendi Hâtimetü’l-eş‘âr’ını Sâlim ve Safâyî tezkirelerine zeyil olarak kaleme almıştır. Klasik şuarâ tezkireciliğinin son örneği olan bu esere İbnülemin Mahmud Kemal Son Asır Türk Şairleri adıyla bir zeyil yazmıştır. Son dönem şair ve vezirlerinden Zîver Paşa’nın divanının da bulunduğu Âsâr-ı Zîver Paşa’nın zeyli durumunda olan eser Yûsuf Bahâeddin tarafından Zeyl-i Âsâr-ı Zîver Paşa adıyla neşredilmiştir (İstanbul 1314). Hâfız İshak Efendi’nin Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’den yaptığı seçmelerden oluşan Zeyl-i İntibâh daha önce derlediği İntibâh’ın devamıdır (ayrıca bk. TEZKİRE).

Osmanzâde Ahmed Tâib’in Osmanlı padişahlarının biyografilerine dair Hadîkatü’l-mülûk’üne (Mustafa Hâşim zeyliyle birlikte, İstanbul 1299) Mustafa Hâşim tarafından Nuhbetü’l-mülûk adıyla muhtasar bir zeyil yazılmıştır. Hadîkatü’l-mülûk’ün bir başka versiyonu olan İcmâl-i Tevârîh-i Âl-i Osmân için Şehrîzâde Mehmed Said Gülşen-i Mülûk ismiyle kısa bir zeyil kaleme almış ve sadece III. Ahmed dönemi hakkında bilgi vermiştir. Osmanzâde’nin asıl önemli eseri Hadîkatü’l-vüzerâ olup birkaçı müstesna II. Mustafa devrinin sonuna kadar (1703) gelen sadrazamların biyografilerini kapsar. eş-Şeḳāʾiḳ ve tercümesi gibi çok rağbet gören bu esere imparatorluğun sonuna kadar zeyiller yazılmıştır (bk. HADÎKATÜ’l-VÜZERÂ).

Şeyhülislâmların biyografilerini ilk defa Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin Efendi, Devhatü’l-meşâyih (Devha-i Meşâyih-i Kibâr) adlı eserinde bir araya getirmiştir. İlk şeyhülislâm kabul edilen Molla Fenârî’den Feyzullah Efendizâde Mustafa Efendi’ye (ö. 1745) kadar gelen ve büyük ilgi gören bu çalışması için daha sonra bizzat müellifi iki zeyil kaleme almıştır. Bunlardan ilki 1762’ye, ikincisi 1788’e kadar gelir. Ayıntâbî Mehmed Münîb Efendi’nin de esere iki zeyli vardır. Bu zeyilleri Süleyman Fâik Efendi devam ettirmiş, ardından Rifat Ahmed Efendi (Topal) Devhatü’l-meşâyih ve zeyillerini bir araya getirmiş, son zeyli Mektubîzâde Abdülaziz Efendi kaleme almıştır. Hüseyin Râmiz’e izâfe edilen Devha zeyli hakkında ise bilgi yoktur. Devhatü’l-meşâyih ve zeyilleri Barbara Kellner-Heinkele tarafından yayımlanmıştır (Wiesbaden 2005) (ayrıca bk. DEVHATÜ’l-MEŞÂYİH).

Osmanlı tarihinde çeşitli devlet adamlarıyla ilgili grup biyografileri hazırlanmış ve bunlara yazılan zeyillerle gelenek sürdürülmüştür. Hafîd Efendi’nin kaptan-ı deryâlar için yazdığı ve ilk derya kaptanı Baltaoğlu Süleyman Bey’den 1792 yılına kadar getirdiği Sefînetü’l-vüzerâ’ya İsmet Parmaksızoğlu 1865 yılına kadar gelen bir zeyil yazmış ve eseri yayımlanmıştır (İstanbul 1952). Reîsülküttâblarla ilgili olarak Ahmed Resmî tarafından kaleme alınan ve Celâlzâde Mustafa Çelebi ile başlayıp 1744 yılına kadar gelen Halîkatü’r-rüesâ da (yanlışlıkla Halîfetü’r-rüesâ adıyla basılmıştır) zeyillerle genişletilmiştir. Sefînetü’r-rüesâ adıyla da bilinen ve alanında ilk çalışma olan bu eser için Süleyman Fâik Efendi iki zeyil kaleme almıştır. İlkinde 1754-1804 yılları arasında bu görevde bulunan otuz iki, ikincisinde ise on beş reîsülküttâbdan söz edilmiştir. İbrâhim Nâilî Halîka’yı Hadîkatü’r-rüesâ adıyla özetlemiş, ayrıca esere zeyil yazmıştır. Ayıntâbî Râşid Mehmed Ali ile Hüseyin Râmiz efendilerin zeyilleri hakkında ise bilgi yoktur. Dârüssaâde ağalarına dair Ahmed Resmî’nin Hamîletü’l-küberâ’sı için de (nşr. Ahmet Nezihi Turan, İstanbul 2000) zeyiller kaleme alınmış, Müstakimzâde de esere bir zeyil yazmıştır (aslıyla birlikte nşr. Z. Aycibin, TTK Belgeler [XXII/26], Ankara 2001, s. 183-226). Hüseyin Râmiz’e izâfe edilen zeylin varlığı ve mahiyeti ise meçhuldür.

Bunların dışında, Kâtib Çelebi’nin Süllemü’l-vüṣûl ilâ ṭabaḳāti’l-fuḥûl adlı Arapça biyografik eserine XVIII. yüzyılda Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin Efendi Mecelletü’n-niṣâb adıyla bir zeyil yazmıştır (tıpkıbasım, Ankara 2000). Suyolcuzâde Mehmed Necîb’in (ö. 1758) Osmanlı hattatlarına dair Devhatü’l-küttâb’ı, Nefeszâde İbrâhim’in (ö. 1650) Gülzâr-ı Savâb’ını tamamlaması bakımından onun zeyli kabul edilebilir. İbnülemin’in Son Hattatlar’ı Tuhfe-i Hattâtîn’in zeyli olup onun kaldığı yerden başlar ve 1953 yılına kadar gelir. Şeyhülislâm Ebûishakzâde Mehmed Esad Efendi’nin (ö. 1753) kaleme aldığı ve türünde ilk olan, Osmanlı mûsikişinaslarına dair Atrabü’l-âsâr adlı biyografik eseri için İbnülemin tarafından Hoş Sadâ adıyla zeyil kaleme alınmıştır. Fındıklılı İsmet Efendi’nin de Atrabü’l-âsâr’a bir zeyil yazdığı belirtilir. Murâdî’nin XII. (XVIII.) yüzyıla ait Arapça Silkü’d-dürer’i, Muhibbî’nin 1592-1688 yılları arasında yaşamış ünlü şahsiyetlerin biyografilerini içeren Ḫulâṣatü’l-es̱er’inin zeylidir. Halim Giray’ın Kırım hanlarının biyografileriyle ilgili Gülbün-i Hânân adlı eseri, Ârifzâde Hilmi’nin önsözü ve Osman Cûdî’nin ilâveleriyle birlikte Gülbün-i Hânân yahud Kırım Tarihi adıyla yeniden basılmış (İstanbul 1327), bunun tıpkıbasımı ise konu fihristiyle yazar, yer ve kitap isimleri indeksi eklenerek M. Sadi Çöğenli ve Recep Toparlı tarafından yapılmıştır (Erzurum 1990). Mehmed Şem‘î Molla’nın Osmanlı padişahlarına ve devlet ricâline dair muhtasar Esmârü’t-tevârîh’i (Esmârü’l-hadâik) İlâveli Esmârü’t-tevârîh maa zeyl adıyla basılmış (1295), son neşri ise İlâveli Esmârü’l-hadâik adıyla yapılmıştır (1311). Beyzâde Mehmed Bahâeddin Efendi, Esmârü’t-tevârîh’i Eser-i Bahâî adıyla 1298 (1880) yılına kadar getirmiştir (TTK Ktp., nr. 50).

Sicill-i Osmânî’ye müellifi Mehmed Süreyyâ Bey’in yazdığı tekmile ve zeyillerin Cihangir yangınında yandığını ailesi bildirmiştir. Bizzat müellifinin “Tezyîl” başlığı altında kaleme aldığı bölümde Osmanlı padişahları ile akrabalık kuran ailelerin, padişah hocalarının ve imamlarının, hekimbaşılar, dârüssaâde ağaları, silâhdar ve mîrâhur ağaları, vezir ve kazaskerler, şeyhülislâmlar, Mekke-i Mükerreme emîrleri, seraskerler, topçubaşılar, kaptan-ı deryâlar, nişancılar, reîsülküttâblar ve Hariciye nâzırlarının, sadâret kethüdâları ve Dahiliye nâzırlarının, çavuşbaşılar, defterdarlar ve Maliye nâzırlarının, Darphâne emini ve nâzırlarının, Tanzimat sonrası devlet ricâlinin, Kırım hanlarının, Mısır valileri ve Budin valilerinin, yeniçeri ağalarının listeleri verilmiştir. Mehmet Zeki Pakalın’ın kaleme aldığı, 1958 Temmuzuna kadar gelen kapsamlı çalışması, Sicill-i Osmânî Zeyli (Son Osmanlı Büyükleri) adıyla on cilt halinde basılmıştır (Ankara 2008).

Hz. Peygamber’in hayatını konu alan siyer kitapları Osmanlı kültüründe daha çok edebiyatçıların ilgisini çekmiş görünmektedir. Tarih dilinden çok edebî hüviyete sahip bu eserler hemen her dönemde rağbet görmüş, bu alanda pek çok eser kaleme alınmış, bunlara daha sonra çok sayıda zeyil yazılmıştır. Osmanlı edebiyatında Veysî’nin Dürretü’t-tâc adlı ilk telif Türkçe siyer kitabı ifadesinin ağırlığına ve anlaşılmasının güçlüğüne rağmen hayli rağbet görmüş, Nev‘îzâde Atâî, Seyyid Mehmed Rızâ, Nâbî, Nazmîzâde Murtaza, Tıflî Ahmed Çelebi, Süleyman Tâlib, Râgıb Mehmed Paşa eser için zeyiller kaleme almış, bunlardan Atâî zeyli müellifinin vefatı üzerine tamamlanamamıştır. Nâbî Dürretü’t-tâc’a iki zeyil yazmış, bunlardan ilki aslıyla birlikte (Bulak 1248), ayrıca müstakil olarak (Bulak 1284) basılmıştır. Henüz yazma halinde bulunan Nazmîzâde Murtaza’nın zeyli Nâbî zeylinin devamıdır. Tıflî Ahmed Çelebi, zeyline Nâbî ve Nazmîzâde zeyillerinde yer almayan veya eksik olan konuları eklemiştir. Süleyman Tâlib’in eseri Nâbî’nin ilk zeylinin zeylidir. Tezkire müellifi Rızâ ve Bosnalı Abdülkerim Sâmi Efendi’nin zeyilleri hakkında ise bilgi yoktur.

Resmî ve gayri resmî Osmanlı kronikleri için de çok sayıda zeyil kaleme alınmıştır. Taberî’nin Târîḫ’ini Türkçe’ye çeviren Matrakçı Nasuh bunu ilâveler ve tashihler yaparak Kanûnî Sultan Süleyman devrine kadar getirmiştir. Ancak Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Kanûnî Sultan Süleyman devrine kadar gelen kısmın tam bir nüshası henüz bilinmemektedir. Bu zeylin devamı olan 1520-1551 yılları arası olaylarını içeren Süleymannâme ise günümüze ulaşmıştır. Ebülfazl Mehmed Efendi, babası İdrîs-i Bitlisî’ye ait Selimşâhnâme’nin müsveddelerini temize çekip düzenlemiş, esere mukaddime ve hâtime eklemiştir. Hoca Sâdeddin Efendi’nin Yavuz Sultan Selim devrine kadar gelen Tâcü’t-tevârîh’inin hâtime kısmı (II, 402-602) fihristte zeyil diye gösterilmiştir. Tâcü’t-tevârîh’e daha sonra Sâdeddin Efendi’nin oğlu Hocazâde Mehmed Efendi İbtihâcü’t-tevârîh adıyla bir zeyil yazmış, fakat eser tamamlanamamıştır. Hasanbeyzâde Ahmed Paşa Tâcü’t-tevârîh’i önce telhis etmiş, ardından eserin Kanûnî devrinden IV. Murad dönemi ortalarına kadar gelen bir zeylini kaleme almıştır. Peçuylu Tarihi’ne de birkaç zeyil yazılmıştır. Bunlardan ilki Tımışvar Defterdarı Belgradî Mustafa Efendi’ye aittir. Mustafa Efendi zeylinde 1045-1061 (1635-1651) yılları olaylarını kaydeder. Bir başka zeyilde ise 1050-1058 (1640-1648) yılları arası anlatılır. Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi, yaratılıştan 1648 yılına kadar gelen umumi tarihi Ravzatü’l-ebrâr’a bizzat kendisi on yıllık bir zeyil yazmıştır. Nasuhpaşazâde Hüseyin Paşa’nın oğlu Mehmed Çelebi tarafından telif edilen ve 1639-1670 yılları olaylarını kapsayan Osmanlı kroniği Babinger tarafından Zeyl-i Tevârîh-i Âl-i Osmân diye anılır. Kâtib Çelebi de eserleri için en çok sayıda zeyil yazılan Osmanlı müelliflerindendir. Tarih alanındaki Fezleke’si için XVII. yüzyılın sonlarında Fındıklılı Mehmed Ağa bir zeyil kaleme almış, Zeyl-i Fezleke adıyla anılan bu eser Silâhdar Tarihi ismiyle basılmıştır (nşr. Ahmed Refik, I-II, İstanbul 1928). Fezleke’nin sona erdiği 1065 (1654) yılından başlatılan Îsâzâde Târihi’nin de bu eserin zeyli olabileceği öne sürülmüştür (Yılmazer, s. XXVIII). Kâtib Çelebi’nin kronolojik Takvîmü’t-tevârîh’ine önce Hezarfen Hüseyin Efendi 1079’da (1668) bir zeyil yazmıştır. Aynı eseri İbrâhim Müteferrika 1144 (1731-32), Şeyhî Mehmed Efendi 1146 (1733) yılına kadar getirmiş ve zeyillerdeki ilâveler metinle birlikte neşredilmiştir (İstanbul 1146, s. 135-136). Müri’t-tevârîh adlı eserini Kâtib Çelebi’nin Takvîmü’t-tevârîh’ini esas alarak hazırlayan Şem‘dânîzâde Süleyman Efendi önce eseri genişletmiş, ardından 1191 (1777) yılına kadar getirmiştir. Ali Suâvi, Şem‘dânîzâde zeylini dikkate almayıp İbrâhim Müteferrika’nın bıraktığı yerden başlayarak 1291 (1874) yılına kadar yaptığı eklemelerle Takvîmü’t-tevârîh’i Fransa’da kısmen neşretmiştir (Paris 1291). İbrâhim Müteferrika, Kâtib Çelebi’nin coğrafyaya dair Cihannümâ’sını yaptığı ilâveler ve eklediği haritalarla yayımlamıştır (İstanbul 1145). Aynı esere daha sonra Şehrîzâde Mehmed Said Ravzatü’l-enfüs adıyla bir zeyil yazmıştır. Bartınlı İbrâhim Hamdi, Atlas adlı iki ciltlik zeylini 1750’de kaleme almıştır.

Tayyarzâde Atâ Bey’in kendisinin, babasının ve bazı kişilerin biyografilerine dair İntibâhnâme-i Atâ adlı mecmuası (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 81-82) Râgıb Paşa Mecmuası’nın (Murad Molla Ktp., nr. 1468) zeyli kabul edilmiştir. Hayrullah Efendi’nin daha ziyade kendi adıyla anılan Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Târihi için Ali Şevki bir zeyil kaleme alarak eseri 1648 yılına kadar getirmiş ve iki cüz halinde yayımlanmıştır (İstanbul 1290, 1292). Ali Rıza Seyfi (Seyfioğlu), Süleyman Nutkī’nin Muhârebât-ı Bahriyye-i Osmâniyye adlı eserine ilâvelerde bulunmuş ve Zeyl-i Muhârebât-ı Bahriyye-i Osmâniyye adıyla neşretmiştir (İstanbul 1316).

Osmanlı resmî tarih yazıcıları olan vak‘anüvislerin kaleme aldığı eserlerin hemen tamamı birbirinin devamı mahiyetinde olup bir zeyiller silsilesi oluşturur niteliktedir (bk. VAK‘ANÜVİS). Bunlardan bazılarının başlıklarında “Zeyl” kelimesi yer alır. Çelebizâde Âsım Tarihi, Târîh-i Râşid Zeyli, Ahmed Vâsıf Efendi’nin Mehâsinü’l-âsâr’ına yaptığı eklemeler bu arada zikredilebilir. Abdurrahman Hibrî’nin Edirne şehrine dair Enîsü’l-müsâmirîn adlı eserine Ahmed Bâdî Efendi Riyâz-ı Belde-i Edirne adıyla bir zeyil yazmıştır. Hüseyin Ayvansarâyî’nin Hadîkatü’l-cevâmi‘i de çok okunmuş ve zeyillerle devam ettirilmiştir. Ali Satı Bey eseri genişletip 1253 (1838) yılına kadar getirmiştir. Hadîkatü’l-cevâmi‘ daha sonra Süleyman Besim tarafından 1276 (1859-60) yılına kadar devam ettirilmiş, fakat bu kısım henüz yayımlanmamıştır. Şeyhülislâm Ahmed Reşid Efendi Hadîkatü’l-cevâmi‘i özetleyip muhtevasına bazı ilâvelerde bulunmuştur.

Bibliyografya türünde Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ẓ-ẓunûn’u çok rağbet görmüş ve esere birçok zeyil yazılmıştır. Bunlardan Halepli Hüseyin el-Abbâsî en-Nebhânî, Vişnezâde İzzetî Mehmed, Arabacılar Şeyhi İbrâhim ve Riyâzîzâde Abdüllatif, Kâtib Çelebi ile aynı yüzyılda veya bir sonraki yüzyılda yaşamıştır. Âs̱âr-ı Nev adını taşıyan Hanîfzâde Ahmed Tâhir Efendi’nin zeyli Gustav Flügel tarafından Latince’ye çevrilerek asıl metniyle birlikte yayımlanmıştır (London 1835-1858). Fakat Keşfü’ẓ-ẓunûn’un en meşhur ve en kapsamlı zeyli Bağdatlı İsmâil Paşa’nın kaleme aldığı Îżâḥu’l-meknûn’dur. Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey Keşfü’ẓ-ẓunûn’a cîm harfine kadar bir zeyil yazmış, İsmâil Saib (Sencer) Efendi ise eserin tamamını kitap adları ekleyerek genişletmiştir. Eserin 1941’de basım çalışmaları yapılırken Sencer’in zeyillerinin dikkate alındığı söylenmişse de bunun tam yapılmadığı anlaşılmaktadır (DİA, XXIII, 123). Hüseyin Râmiz’in de Keşfü’ẓ-ẓunûn için bir zeyil kaleme aldığından söz edilir (Osmanlı Müellifleri, III, 48).

Bunların dışında çeşitli alanlarda zeyiller yazılmıştır. Meselâ Ahmed Midhat Efendi, Hasan Mellâh adlı romanı için daha sonra Zeyl-i Hasan Mellâh adıyla bir zeyil kaleme almış, Köse Mihalzâde Yûsuf Râgıb İstiâde-i Sıhhat (İstanbul 1320) adlı çalışmasını Zeyl-i İstiâde-i Sıhhat (İstanbul 1322) adıyla devam ettirmiştir. Bazı kanun kitapları da Zeyl-i Kānûn-ı Ticâret (İstanbul 1336), Zeyl-i Lâhika-i Kavânîn (I-III, 1311-1315) adları altında basılmıştır. Muhyiddin tarafından yazılan Zeyl-i Nizamnâme-i Me’mûrîn ile (İstanbul 1305), Zeyl-i Münşeât ve Muâmelât-ı Askeriyye (nşr. Kitapçı Hasan Âdil, İstanbul 1307) bu tarzın iki farklı örneğidir. Hasan Tahsin, Punt yani Mevki-i Sefîne Tayini (İstanbul 1306) adlı eseri için Zeyl-i Punt-ı Sefîne adıyla bir de zeyil kaleme almıştır (İstanbul 1307). Sâdık Rifat Paşa’nın defalarca basılan Risâle-i Ahlâk’ının devamı olarak Zeyl-i Risâle-i Ahlâk yazılmıştır (İstanbul 1273, 1288, 1290). Abdurrahman Talat’ın Zeyl-i Sakk’i (I-III, İstanbul 1302) hukuk ve kanuna dair bir eserdir. Tatbîkāt-ı Cezâiyye’nin devamı Zeyl-i Tatbîkāt-ı Cezâiyye adıyla basılmıştır (İstanbul 1328). Matematik öğretmeni Tâhir Paşa’nın Usûl-i Cebir’inin ikinci baskısının sonunda yer alan zeyil (s. 234-409) Vidinli Tevfik Paşa’ya aittir. Ca‘fer-i Tayyâr, Sa‘dî-yi Şîrâzî’nin Gülistân’ını Zeyl-i Zübde-i Gülistân adıyla özetleyip (İstanbul 1299, 1306) esere bazı ilâvelerde bulunmuştur (Özege, V, 2121, 2130). Salâhî Abdullah Efendi eşyanın mahiyeti ve zuhuruna dair Arapça eserine daha sonra Ẕeylü’l-kitâb bi-aḥseni’l-ḫiṭâb adıyla ilâvelerde bulunmuş ve zeylinde hakîkat-i Muhammediyye konusunu işlemiştir.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 345-348 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.

FIKIH. İslâm ilimlerinin farklı alanlarında olduğu gibi fıkıh alanında da bir eserin içeriğini tamamlamak, o alanın benzer eserleriyle mukayesesini yapmak veya zamanla ortaya çıkan yeni bilgilerle zenginleştirerek devamlılığını sağlamak gibi amaçlarla yazılan ve farklı adlarla anılan bir zeyil literatürü ortaya çıkmıştır. Bu tür eserlerin zeyil niteliğini göstermek için isimlerinde genellikle “ziyâdât, zevâid, tekmile, tetimme/tetmîm” terimleri kullanılmıştır. Bu terimler zaman zaman birbirinin yerine kullanılmakla birlikte ziyâdât türü zeyillerde bir fıkıh kitabına yeni meseleler veya aynı meseleler hakkında yeni görüşler ilâve etme, zevâid türünde başka eserlerle mukayese ederek farklılık ve fazlalıkları gösterme özelliği ağır basar. Tekmile ve tetimme ise genellikle yarım kalmış bir fıkıh kitabının eksik bölümlerini tamamlama ya da müellifi tarafından tamamlanmış bir kitaba yeni bölümler ekleme şeklinde ortaya çıkar. Fıkıh kitapları üzerine zeyil yazan müelliflerin eserlerini adlandırırken zeyil ve tezyîl kelimelerini fazla tercih etmedikleri anlaşılmaktadır. Bu kelimeler daha ziyade fetva kitapları ya da küçük risâleler üzerine yazılan zeyillerde kullanılmıştır.

Fıkıh literatürü içerisinde kronolojik sıraya göre önce ziyâdât ve zevâid türü zeyillerin yazıldığını söylemek mümkündür. Bu türün ve genel anlamda fıkıh zeyillerinin ilk örneği olarak Ebû Hanîfe’nin öğrencilerinden Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin (ö. 189/805) ez-Ziyâdât’ı kabul edilebilir. Şeybânî, niteliği hakkında farklı rivayetler bulunan ve sistematik bir fıkıh kitabı olmadığı anlaşılan bu eserinde Hanefî fıkhının fürûuna dair Ebû Yûsuf’un görüş ve rivayetlerini içeren el-Emâlî’deki meselelere bazı ilâveler yapmış ya da kendisinin daha önce kaleme aldığı “zâhirü’r-rivâye” eserlerinde bulunmayan fer‘î meseleleri düzensiz biçimde derlemiştir. Daha sonra ortaya çıkan, ez-Ziyâdât’ta yer vermediği meselelere dair görüşlerini Ziyâdâtü’z-Ziyâdât adıyla kitaplaştıran Şeybânî’nin aynı zamanda zeyil üzerine zeyil yazma geleneğini başlattığı söylenebilir. İmam Mâlik’in öğrencilerinden Abdullah b. Abdülhakem’in el-Muḫtaṣarü’ṣ-ṣaġīr’ine yazılan zeyiller de ziyâdât türünün ilk örnekleri arasındadır. İbn Abdülhakem’in İmam Mâlik’in fıkhî görüşlerini derlediği bu eserine oğlu Ebû Abdullah İbn Abdülhakem, Ebû Hanîfe ile Şâfiî’nin, öğrencisi Muhammed b. Abdullah b. Abdürrahîm el-Berkî veya oğlu Ubeydullah b. Muhammed el-Berkî de Süfyân es-Sevrî, İbn Râhûye, Evzâî ve Nehaî’nin görüşlerini ilâve ederek birer ziyâdât kaleme almışlardır. el-Muḫtaṣarü’ṣ-ṣaġīr üzerine Ebü’l-Hasan Ali b. Ya‘kūb ez-Zeyyât (İbn Ramazan) ve Ubeydullah b. Ömer el-Bağdâdî tarafından da ziyâdât çalışmaları yapılmıştır. İmam Şâfiî’nin öğrencilerinden Müzenî’nin el-Muḫtaṣar’ı üzerine İbn Ziyâd en-Nîsâbûrî’nin kaleme aldığı Ziyâdât ʿalâ Muḫtaṣari’l-Müzenî ve İbnü’l-Kās et-Taberî’nin Şâfiî fürû-i fıkhına dair el-Miftâḥ’ı üzerine öğrencisi Ebû Ali Hasan b. Muhammed ez-Zücâcî’nin yazdığı Ziyâdâtü’l-Miftâḥ (Zevâʾidü’l-Miftâḥ veya et-Tehẕîb adlarıyla da bilinir) erken dönemde yazılan ziyâdât türü zeyillerdendir. Ebû Âsım el-Abbâdî’nin Şâfiî fıkhının fürûuna dair ez-Ziyâdât’ı ve ona zeyil olarak kaleme aldığı Ziyâdâtü’z-Ziyâdât’ı ile Ebû Ali İmâdüddin Hüseyin b. Ali el-Lâmişî’nin Hanefî fıkhına dair ez-Ziyâdât fi’l-fürûʿu da ziyâdât türü zeyillerin örnekleri arasındadır. Ebû Bekir el-Hallâl’in Ahmed b. Hanbel’in fıkhî görüşlerini derlediği Kitâbü’l-Câmiʿde eksik bıraktığı meseleleri tamamlamak için öğrencisi Gulâmü’l-Hallâl’in kaleme aldığı Zâdü’l-müsâfir’de olduğu gibi ziyâdât/zeyil niteliği taşımakla birlikte bu özelliği adında belirtilmeyen eserler de vardır.

İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin en-Nevâdir ve’z-ziyâdât ʿalâ mâ fi’l-Müdevvene’si ziyâdât adını taşımakla birlikte, Mâlikî mezhebinin temel kaynağı kabul edilen el-Müdevvenetü’l-kübrâ’da yer almayıp mezhebin oluşum döneminde farklı Mâlikî çevrelerince Mâlik b. Enes ve öğrencilerinin fıkhî görüşlerini derlemek amacıyla yazılan ve “ümmehât” adıyla anılan diğer eserlerde bulunan rivayetleri derlemesi yönüyle zevâid özelliği daha belirgin bir zeyil çalışmasıdır. İbn Ebû Zeyd’in Muḫtaṣarü’l-Müdevvene adlı eserinde yer verdiği, ancak el-Müdevvene’de yer almayan görüşler İbnü’t-Tallâ‘ tarafından Zevâʾidü Ebî Muḥammed fi’l-Muḫtaṣar adıyla kitap haline getirilmiştir. Şâfiî mezhebi literatüründeki zevâid türü zeyillerin ilk örneği, Yahyâ b. Ebü’l-Hayr el-İmrânî’nin (ö. 558/1163) Şîrâzî’nin el-Müheẕẕeb’i üzerine yazdığı ez-Zevâʾid gibi görünmektedir. İsnevî tarafından Beyzâvî’nin el-Minhâc’ı üzerine kaleme alınan Zevâʾidü’l-uṣûl ʿalâ Minhâci’l-vüṣûl, Necmeddin İbn Kādî Aclûn’un Nevevî’ye ait Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn ve Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’i karşılaştırarak ilkinde bulunup ikincisinde bulunmayan meseleleri derlediği et-Tâc fî zevâʾidi’r-Ravża ʿale’l-Minhâc ile Ebü’l-Hafs el-Fetâ’nın eṣ-Ṣıfâde ilâ zevâʾidi’l-ʿUcâle’si (İbnü’l-Mülakkın’a ait ʿUcâletü’l-muḥtâc adlı Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn şerhi üzerine), Taḳrîbü’l-muḥtâc ilâ zevâʾidi Şerḥi’l-Minhâc’ı (İbnü’l-Mülakkın’a ait el-ʿUmde adlı Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn şerhi üzerine) ve Envârü’l-Envâr’ı (Yûsuf b. İbrâhim el-Erdebîlî’nin el-Envâr’ı üzerine) bu literatürün diğer örnekleridir. Hanbelî mezhebi literatürü içindeki zevâid türü zeyiller arasında, Muvaffakuddin İbn Kudâme tarafından Hırakī’nin el-Muḫtaṣar’ı üzerine kaleme alınan iki ayrı zevâid (el-Hâdî adıyla da bilinen ʿUmdetü’l-hâzim fi’l-mesâʾili’z-zevâʾid ʿan Muḫtaṣarı Ebi’l-Ḳāsım ve Zevâʾidü’l-Kâfî ʿale’l-Ḫıraḳī), Abdurrahman b. Mahmûd b. Ubeydân el-Ba‘lî’nin İbn Kudâme’nin el-Kâfî’si ve İbn Teymiyye’nin el-Muḥarrer’i ile İbn Kudâme’nin el-Muḳniʿini karşılaştırıp el-Muḳniʿde olmayıp diğerlerinde bulunan meseleleri derlediği Zevâʾidü’l-Kâfî ve’l-Muḥarrer ʿale’l-Muḳniʿ ve İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî tarafından İbn Kudâme’nin el-Muḳniʿi ile Ali b. Süleyman el-Merdâvî’nin et-Tenḳīḥu’l-müşbiʿi üzerine kaleme alınan Müntehe’l-irâdât fî cemʿi’l-Muḳniʿ maʿa’t-Tenḳīḥ ve ziyâdât sayılabilir. Hanefî literatüründe zevâid türü zeyillerin nâdir örneklerinden biri Nûreddin Ali b. Nasr b. Ömer İbnü’s-Sûsî’nin Zevâʾidü’l-Hidâye ʿale’l-Ḳudûrî’sidir.

Fıkıh tarihinde tekmile veya tetimme adını taşıyan zeyil türü eserlerin ilk örnekleri arasında, Kudûrî’nin Hanefî fıkhının temel metinlerinden biri olan el-Muḫtaṣar’ı ile aynı müellifin et-Tecrîd adlı hilâf eseri üzerine yazılan tekmileler sayılabilir. Bunlardan Kudûrî’nin öğrencisi Ebû Bekir Abdurrahman b. Muhammed es-Serahsî’ye (ö. 439/1048) ait olan Tekmiletü’t-Tecrîd’in niteliği hakkında yeterli bilgi yoktur. Hüsâmeddin er-Râzî (ö. 598/1201), el-Muḫtaṣar üzerine kaleme aldığı, Tekmiletü’l-Ḳudûrî veya et-Tekmile diye bilinen eserinde el-Muḫtaṣar’da bulunmayıp mütekaddimîn dönemi Hanefî çevrelerinde meşhur olan diğer dört muhtasarda (el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr, Muḫtaṣarü’ṭ-Ṭaḥâvî, el-İrşâd ve Mûcezü’l-Ferġānî) yer alan meseleleri bir araya getirmiş ve yaptığı çalışmayı tekmile diye adlandırmıştır (Tekmiletü’l-Ḳudûrî, vr. 1^b-2^a). Ancak Hüsâmeddin er-Râzî’nin eseri yaygın biçimde kullanılan anlamıyla bir tekmile olmayıp zevâid türü bir zeyil olarak değerlendirilebilir. Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî’nin el-Fevâʾidü’l-müştemile ʿalâ mesâʾili’l-Muḫtaṣar ve’t-Tekmile’si ile Ahmed b. Muhammed b. Hasan el-Abbâsî’nin el-ʿUḳūdü’l-mufaṣṣale fi’l-cemʿ beyne’l-Ḳudûrî ve’t-Tekmile’si de el-Muḫtaṣar ve et-Tekmile üzerine yapılmış ziyâdât türü çalışmalardır.

Yaygın kullanılan anlamıyla, yarım kalmış bir fıkıh kitabının eksik bölümlerini tamamlama ya da müellifi tarafından tamamlanmış bir kitaba yeni bölümler ekleme niteliği taşıyan tekmile/tetimme türü zeyillere en çok Hanefî fıkıh literatüründe rastlanır. Siğnâkī’nin (ö. 714/1314), en-Nihâye fî şerḥi’l-Hidâye adlı eserinin sonuna el-Hidâye’de bulunmayan ferâiz bölümünü ilâve ederek yazdığı tekmile bu türün ilk örneği sayılabilir. Benzer bir tekmile Kâkî tarafından Miʿrâcü’d-dirâye ilâ şerḥi’l-Hidâye adlı şerhin sonunda yapılmıştır (Kitâbü’l-Ferâʾiż min ẕeyli’l-Hidâye adıyla müstakil bir eser olarak da bilinir). Habbâzî’nin el-Kifâye fî şerḥi’l-Hidâye’si üzerine İbnü’r-Rabve’nin yazdığı Tekmiletü’l-fevâʾid, Cemâleddin İbnü’t-Türkmânî’nin babası Alâeddin İbnü’t-Türkmânî’nin eksik bıraktığı Şerḥu’l-Hidâye’yi tamamlayarak yaptığı tekmile, Serûcî’nin eksik kalan el-Ġāye adlı el-Hidâye şerhi (Kitâbü’l-Eymân’dan sonrası eksiktir) üzerine İbnü’d-Deyrî tarafından yazılan hacimli tekmile, İbnü’l-Hümâm’ın meşhur el-Hidâye şerhi Fetḥu’l-ḳadîr’in eksik kalan kısımlarını (Kitâbü’l-Vekâle’den sonrası) tamamlamak üzere Kadızâde Ahmed Şemseddin’in yazdığı, Netâʾicü’l-efkâr adıyla da bilinen Tekmiletü Fetḥi’l-ḳadîr ve Sinâneddin Yûsuf el-Muhaşşî’nin el-Hidâye şerhi üzerine yeğeni Muhammed b. Mustafa’nın kaleme aldığı tekmile Hanefî literatüründe el-Hidâye çevresinde yazılmış diğer zeyillerdir. Hanefî literatürüne ait tanınmış tekmileler arasında şunlar da sayılabilir: Ebû Hâmid İbnü’z-Ziyâ el-Mekkî’nin Kenzü’d-deḳāʾiḳ şerhi üzerine oğlu Cemâleddin İbnü’z-Ziyâ el-Mekkî’nin yazdığı tekmile, Nûreddin Mahmûd b. Berekât el-Bâkânî ve Muhammed b. Hüseyin b. Ali et-Tûrî’nin el-Baḥrü’r-râʾiḳ (“el-İcâretü’l-fâside” bölümünden sonrası eksiktir) tekmileleri, Lisânüddin İbnü’ş-Şıhne’nin Lisânü’l-ḥükkâm’ı üzerine Burhâneddin İbrâhim el-Hâliî el-Adevî tarafından kaleme alınan Ġāyetü’l-merâm fî tetimmeti Lisâni’l-ḥükkâm (Tekmiletü Lisâni’l-ḥükkâm) diye bilinen tekmile (Kerâhiyye’den sonraki dokuz fasıl), Şürünbülâlî’nin tahâret, namaz ve oruç konularını içeren Nûrü’l-îżâḥ adlı muhtasar eseri üzerine yine kendisinin yazdığı Merâḳı’l-felâḥ adlı şerhin sonuna zekât ve hac konularını ekleyerek yaptığı tekmile (Nûrü’l-îżâḥ üzerine çağdaş âlimlerden Ebû Zeyd Şelebî’nin yazdığı el-Miftâḥ ve Muhammed Muhyiddin Abdülhamid’in yazdığı Sebîlü’l-felâḥ adlı şerhlerin sonunda da zekât ve hac konularına dair tekmileler bulunmaktadır), İbnü’l-Hümâm’ın et-Taḥrîr’i üzerine Molla Nizâmeddin’in kaleme alıp eksik bıraktığı şerhin oğlu Bahrülulûm el-Leknevî tarafından yapılan tekmilesi ve İbn Âbidîn’in tamamlayamadan vefat ettiği meşhur eseri Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr üzerine oğlu İbn Âbidinzâde’nin babasının müsveddelerini esas alarak yazmış olduğu Ḳurretü ʿuyûni’l-aḫyâr li-tekmileti Reddi’l-muḥtâr adlı tekmile (Reddü’l-muḥtâr ile birlikte yayımlanmıştır).

Şâfiî mezhebi literatüründe tekmile türü zeyillerin en tanınmış örneği, Şîrâzî’nin el-Müheẕẕeb’i üzerine Nevevî’nin yazmaya başlayıp tamamlayamadığı el-Mecmûʿ adlı şerhin (Kitâbü’l-Beyʿin “Bâbü’r-ribâ” kısmına kadar) tekmileleridir. Takıyyüddin es-Sübkî’nin “Bâbü Beyʿi’l-mürâbaḥa”ya kadar getirebildiği şerh çağdaş Şâfiî âlimi Muhammed Necîb el-Mutîî tarafından tamamlanmıştır. Şâfiî literatüründeki tekmile türü zeyiller arasında şunlar da sayılabilir: İbnü’r-Rif‘a’nın el-Maṭlab fî şerḥi’l-Vasîṭ adlı şerhi Ebü’l-Abbas Necmeddin Ahmed b. Muhammed el-Kamûlî tarafından, Takıyyüddin es-Sübkî’nin Beyzâvî’nin el-Minhâc’ı üzerine yazmaya başladığı şerh (el-İbhâc) oğlu Tâceddin es-Sübkî, Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’i üzerine başlayıp tamamlayamadığı şerh ise (el-İbtihâc) oğlu Bahâeddin es-Sübkî tarafından tamamlanmıştır. el-İbtihâc üzerine İbn Hatîbüddehşe de bir tekmile kaleme almıştır. Abdürrahîm b. Muhammed el-Mevsılî’nin kendi eseri et-Taʿcîz fi’ḫtiṣâri’l-Vecîz üzerine yazmaya başladığı et-Taṭrîz adlı şerh, öğrencisi Burhâneddin el-Ca‘berî tarafından Tetimmetü’t-Taṭrîz adıyla tamamlanmış, İsnevî’nin tamamlayamadığı Kâfi’l-muḥtâc adlı Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn şerhi üzerine Bedreddin ez-Zerkeşî ve Ömer b. Reslân el-Bulkīnî’nin et-Tedrîb fi’l-fürûʿu (Kitâbü’r-Raḍâʿa kadar) üzerine oğlu Sâlih b. Ömer el-Bulkīnî Tetimmetü’t-Tedrîb adıyla birer tekmile yazmıştır.

Bisâtî’nin Muḫtaṣaru Ḫalîl üzerine kaleme almaya başladığı Şifâʾü’l-ġalîl adlı şerhin, öğrencisi Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Muhammed en-Nüveyrî tarafından yapılan tekmilesi (Tekmiletü’n-Nüveyrî ʿalâ Şerḥi’l-Bisâṭî), Berâziî’nin et-Tehẕîb fi’ḫtiṣâri’l-Müdevvene’si üzerine Ebû Mehdî Îsâ b. Sâlih el-Vânnûgī’nin eksik bıraktığı hâşiyeye Muhammed b. Ebü’l-Kāsım el-Bicâî el-Meşezzâlî’nin tekmilesi, Derdîr’in kendi eseri Aḳrebü’l-mesâlik üzerine başlayıp bitiremediği eş-Şerḥu’ṣ-ṣaġīr adlı şerhin öğrencisi Şeyh Mustafa el-Ukbâvî tarafından yapılan tekmilesi ve Behrâm ed-Demîrî’nin eş-Şâmil’i üzerine Abdurrahman b. Muhammed el-Yâzigī’nin tamamlayamadığı şerhin Tüsûlî tarafından yapılan tekmilesi Mâlikî fürû literatürü içinde tanınmış tekmile türü zeyillerdir.

Tamamlanmış ya da eksik kalmış bir fıkıh kitabına ilâveler yapmak amacıyla kaleme alınan ve farklı adlarla anılan zeyillerin yanı sıra bir asıl metni esas alarak yapılan şerh, hâşiye, tehzip, telhîs ve ihtisar türü çalışmalarda da asıl metinde yer almayan yeni meselelerin ya da asıl metinde yer alan meselelere dair farklı ya da yeni görüşlerin ilâve edilmesi, böylece üzerinde çalışma yapılan asıl metne ziyâde, zeyil ya da ikmal yapılması söz konusu olabilmektedir. Nitekim Sıddîk Hasan Han, şerh ve hâşiye türü eserlerin dört temel amacından birinin asıl metinde eksik bırakılan ya da ihmal edilen hususların tamamlanması olduğunu belirtir (Ebcedü’l-ʿulûm, I, 221 vd.). Bu tür eserlerden bazıları aslında birer şerh olmalarına rağmen ziyâdât, tekmile, tetimme gibi isimlerle anılır. Meselâ Abdurrahman b. Me’mûn el-Mütevellî’nin hocası Ebü’l-Kāsım el-Fûrânî’nin Şâfiî fıkhına dair el-İbâne’si üzerine yazdığı Tetimmetü’l-İbâne adlı şerh (Mütevellî’nin eksik bıraktığı eser Ebü’l-Fütûh Es‘ad b. Mahmûd el-İclî el-İsfahânî tarafından Tetimmetü’t-Tetimme adıyla tamamlanmıştır), Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Hanefî usulüne dair eseri Menârü’l-envâr’a Abdürrahîm b. Îsâ el-Bağdâdî el-Mindelâvî’nin yazdığı İżâʾetü’l-envâr adlı şerh üzerine Emînüddin Îsâ b. İsmâil b. Hüsrevşah el-Aksarâyî tarafından kaleme alınan Envârü’l-efkâr fî tekmileti İżâʾeti’l-envâr adlı şerh/hâşiye ve Mâlikî fürû fıkıh metinlerinden Muḫtaṣaru Ḫalîl üzerine Hulûlû’nun yazdığı el-Beyân ve’t-tekmîl fî şerḥi Muḫtaṣarı Ḫalîl böyledir.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 348-350 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.