ENSÂRÎ, İsmâil b. Muhammed

Mali’nin Tinbüktü şehrinde doğdu. Sahâbî Sa‘d b. Ubâde’nin soyundan gelen ilim ehli bir aileye mensuptur. Küçük yaşta hıfzını tamamladı. Muhammed b. Sânî el-Ensârî, Muhammed b. Emîn el-Ensârî, Mahmûd b. Muhammed Sâlih el-İdrîsî, dayıları Muhammed b. Hârûn el-İdrîsî, Muvaffak b. Hârûn el-İdrîsî, dayısının oğlu Îsâ b. Muhammed el-İdrîsî, Muhammed Atîk b. Sa‘deddin el-Hasenî el-İdrîsî, Mahmûd b. Hammâd el-İdrîsî’den Arap dili ve edebiyatı, Mâlikî fıkhı, fıkıh usulü, hadis, tefsir, mantık ve kelâm dersleri aldı. 1950’de Hicaz’a gitti, Mekke’de Savletiyye Medresesi’ne müderris tayin edildi. Mescid-i Harâm’da akaid ve hadis dersleri verdi. 1955’te Riyad’da el-Ma‘hedü’l-âlî’de, ertesi yıl Ma‘hedü’l-İmâm ed-da‘ve’de ders okutmaya başladı. Suudi Arabistan başmüftüsü Muhammed b. İbrâhim Âlü’ş-Şeyh kendi mescidinde ders vermesi için onu seçti ve dârüliftâda sorulan önemli soruları inceleyip fetva hazırlayan heyete üye olarak tayin etti (1962). Onun vefatından sonra oğlu İbrâhim b. Muhammed Âlü’ş-Şeyh ve ardından Abdülazîz b. Bâz zamanında da emekliye ayrılıncaya kadar (1985) bu görevini sürdürdü. 1964’te bir yıl iki ay süreyle kadılık yaptıktan sonra tekrar dârüliftâdaki görevine döndü. 4 Nisan 1997’de Riyad’da vefat etti.

İsmâil el-Ensârî’nin Hicaz’a geldikten sonra kendilerinden faydalandığı, icâzet aldığı birçok âlim arasında Suudi Arabistan batı bölgesi başkadısı Abdullah b. Hasan Âlü’ş-Şeyh, Hammûd b. Abdullah et-Tüveycirî el-Vâilî, Zekeriyyâ b. Abdullah el-Câvî el-Mekkî, Abdülfettâh Ebû Gudde, Fazlullah b. Ahmed el-Cîlânî el-Hindî gibi şahsiyetler anılır. Yemen müftüsü Ahmed b. Muhammed Zebâre el-Hüseynî el-Medenî, Muhammed eş-Şâzelî Neyfer et-Tûnisî, Abdülazîz b. Muhammed es-Sıddîk el-Gumârî de yazışma yoluyla kendilerinden icâzet aldığı âlimlerden bazılarıdır. Abdülazîz b. Faysal er-Râcihî hocası Ensârî’nin ders ve icâzet aldığı otuz altı âlimi ve onların hocalarını zikreder (el-Hedyü’s-sârî, s. 67-68, 80-82, 148-217). Talebeleri arasında Abdullah b. Cibrîn, Abdurrahman b. Abdullah el-Füreyyân, Suudi Arabistan müftü nâibi Abdülazîz b. Abdullah b. Muhammed Âlü’ş-Şeyh, Abdullah b. Hammûd et-Tüveycirî, Abdülazîz b. Muhammed es-Sedhân gibi âlimler vardır. Ensârî, Mâlikî fıkhı tahsil etmek ve Hanbelî fıkhının uygulandığı bir çevrede yaşamakla birlikte kendi ifadelerinden delilsiz taklidi benimsemediği ve belli bir mezhebe bağlanmadığı anlaşılmaktadır (a.g.e., s. 94). Selef akîdesinin ateşli bir savunucusu olan İsmâil el-Ensârî bazı çağdaş âlimlerin görüşlerini eleştirmiştir (aş.bk.). Talebelerinden Abdülazîz b. Faysal er-Râcihî, onun hakkında Hedyü’s-sârî ilâ esânîdi’ş-Şeyḫ İsmâʿîl el-Enṣârî (Riyad 1419), Sâlih b. Abdullah b. Hamed el-Usaymî, Delîlü’l-ḳārî ilâ esânîdi İsmâʿîl el-Enṣârî adıyla birer eser hazırlamış ve sağlığında kendisine sunmuştur. Yine talebesi Sâlih Ahmed b. İdrîs el-Erkânî Fetḥu’l-bârî fî icâzeti’ş-Şeyḫ İsmâʿîl b. Muḥammed b. Mâhî el-Enṣârî, Mahmûd Saîd Memdûh el-Kāhirî de İʿlâmü ehli’r-rusûḫ bi-esânîdi’ş-şüyûḫ adlı bir eser yazmıştır.

Eserleri. Telif: 1. el-İlmâm bi-şerḥi ʿUmdeti’l-aḥkâm (I-II, Dımaşk 1381/1962; Riyad 1400/1980). Cemmâîlî’nin Ṣaḥîḥayn’da ittifakla rivayet edilen ahkâm hadislerine dair eserinin şerhidir.

2. et-Tuḥfetü’r-rabbâniyye bi-şerḥi’l-Erbaʿîne ḥadîs̱en en-Neveviyye (Riyad 1415/1995, 1429). Nevevî’nin eseriyle İbn Receb el-Hanbelî’nin buna ilâve ettiği hadislerin şerhidir.

3. el-Ḳavlü’l-faṣl fî ḥükmi’l-iḥtifâl bi-mevlidi ḫayri’r-rusül (Riyad 1405, 1416/1995, 2009). Mevlid-i nebevîyi kutlamanın dinî hükmü konusunda muhtevalı çalışmalardan biri olup müellif bu kutlamaları bid‘at kabul etmektedir.

4. Tenbîhü’l-lâhî ʿalâ taḥrîmi’l-melâḥî (Riyad 1410/1990). Eserde, İbn Hazm’ın el-Muḥallâ’da ve el-Ġınâʾü’l-mülḥî adlı risâlesinde şarkı söylemeyi mubah göstermesi konusu ve bu hususta delil olarak ileri sürdüğü hadisler geniş biçimde ele alınmış, aksi görüş ve delillere yer verilmiştir.

5. el-İsrâ ve’l-miʿrâc min Tefsîri’l-ḥâfıẓ İbn Kes̱îr (Riyad 1328).

6. en-Nebẕetü’n-naḥviyye fî esʾileti’l-Ecrûmiyye (Riyad 1426). İbn Âcurrûm’un el-Âcurrûmiyye (el-Ecrûmiyye) ve bu eserin Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd’e ait şerhi et-Tuḥfetü’s-seniyye’nin metninden hareketle hazırlanmış muhtasar bir çalışmadır.

7. el-Ḳavlü’l-müstecâd fî ṣıḥḥati Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd (nşr. Abdülazîz b. Faysal er-Râcihî, Riyad 1419).

8. Senedü Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd ve’t-taḥḳīḳu’l-ʿilmî fî ricâlihî (Riyad 1392; ayrıca bk. “Ḳaṣîdetü Bânet Süʿâd fe-ḳalbi’l-yevme metbûl: seneden ve metnen”, Hedyü’l-İslâm, XLVIII/4, Amman 2004, s. 57-65; XLVIII/5, 2004, s. 113-120).

9. Ḥayâtü’ş-Şeyḫ Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb ve âs̱âruhü’l-ʿilmiyye (Riyad 1420/1999; ayrıca bk. Buḥûs̱ü üsbûʿi’ş-Şeyḫ Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb, Riyad 1403/1983, I, 117-157).

10. İbâḥatü’t-taḥallî bi’ẕ-ẕehebi’l-muḥallaḳ li’n-nisâʾ ve’r-red ʿale’l-Elbânî fî taḥrîmihî (Riyad 1404/1984).

11. Taṣḥîḥu ḥadîs̱i ṣalâti’t-terâvîḥ ʿişrîne rekʿa ve’r-red ʿale’l-Elbânî fî tażʿîfih (Riyad 1408/1988, İbâḥatü’t-taḥallî ile birlikte).

12. Naḳdü taʿlîḳāti’l-Elbânî ʿalâ Şerḥi’ṭ-Ṭaḥâviyye (Riyad 1410/1990). İbn Ebü’l-İzz’in Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥâviyye’sinin Nâsırüddin el-Elbânî tarafından yapılan neşriyle ilgili bir eleştiridir. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî bu esere Fetḥu’l-bârî fi’ẕ-ẕeb ʿani’l-Elbânî ve’r-red ʿalâ İsmâʿîl el-Enṣârî adıyla bir reddiye yazmıştır (Riyad 1410).

13. Ḥükmü binâʾi’l-kenâʾis ve’l-meʿâbidi’ş-şirkiyye fî bilâdi’l-müslimîn (Riyad 1401/1981).

14. el-İntiṣâr li-Şeyḫi’l-İslâm Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb bi’r-red ʿalâ mücânebeti’l-Elbânî eṣ-ṣavâb (Îd Abbas’ın ed-Daʿvetü’s-Selefiyye ve mevḳıfuhâ mine’l-ḥarekâti’l-uḫrâ adlı eserinin sonunda, İskenderiye 2002, s. 36-56).

Ensârî’nin bir kısmı matbu olan diğer bazı eserleri de şunlardır: Taʿaḳḳubât ʿalâ silsileti’l-eḥâdîs̱i’ż-żaʿîfe ve’l-mevżûʿa li’l-Elbânî, Mevḳıfunâ min ḥameleti’l-Elbânî ʿalâ İbn Ḥibbân, Risâle fî şeʾni’l-Ḫıḍr ʿaleyhisselâm, Kitâb fi’r-red ʿalâ münkiri’s-sünneti’n-nebeviyye (Reşâd Halife’ye reddiyedir), Cüzʾ fî cevâzi’l-istiʿâne bi’l-müşrikîn, Red ʿale’l-Ġazzâlî, Neşîdü’l-feraḥ, Tenbîhât ʿalâ taḥḳīḳi’d-duktûr Fârûḳ Ḥamâde li-Kitâbi ʿAmeli’l-yevm ve’l-leyle li’n-Nesâʾî, el-İrşâd fi’l-ḳaṭʿ bi-ḳabûli ḥadîs̱i’l-âḥâd. Ensârî’nin çeşitli gazete ve dergilerde Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Hâmid el-Fıkī, Abdullah Hayyât, Abdülmün‘im en-Nimr, Muhammed Emîn eş-Şinkītî, Ebü’l-Vefâ Dervîş, Alevî b. Abbas el-Mâlikî, Muhammed b. Alevî b. Abbas el-Mâlikî, Ahmed Muhammed Cemâl, Mahmûd el-Mellâh, Ali Tantâvî, Âişe Abdurrahman Bintü’ş-Şâtî ve diğer bazı çağdaş âlimlerin eserlerini eleştirdiği makaleleri neşredilmiştir (Râcihî, s. 112-119; Elbânî’ye yönelik eleştirileri için bk. a.g.e., s. 120-125).

Neşir: Abdülazîz b. Yahyâ el-Kinânî, Kitâbü’l-Ḥayde (Riyad 1391/1972, 1428; Amman 1988); Ahmed b. Hanbel, er-Red ʿale’z-zenâdıḳa ve’l-Cehmiyye (Riyad 1970, Kitâbü’s-Sünne ile birlikte); Ebû Bekir el-Hallâl, el-Emr bi’l-maʿrûf ve’n-nehy ʿani’l-münker min mesâʾili’l-imâmi’l-mübeccel Ebî ʿAbdillah Aḥmed b. Ḥanbel (Kahire 1389/1969; Riyad 1429); Muhammed b. Hüseyin el-Âcurrî, Aḫlâḳu’l-ʿulemâʾ (Riyad 1398/1978, 1429); Hatîb el-Bağdâdî, el-Faḳīh ve’l-mütefaḳḳih (Riyad 1389/1969; Beyrut 1395/1975, 1400/1980; Kahire 1395, 1397/1977); Ebü’l-Hattâb el-Kelvezânî, el-Hidâye fî fıḳhi’s-sâdeti’l-Ḥanâbile (I-II, Riyad 1390/1970, Sâlih Süleyman el-Ömerî ile birlikte); İbn Abdülhâdî, eṣ-Ṣârimü’l-münkî fi’r-red ʿale’s-Sübkî (Riyad 1403/1983); Ebû Hafs Ömer b. Ali el-Bezzâr, el-Aʿlâmü’l-ʿaliyye fî menâḳıbi Şeyḫi’l-İslâm İbn Teymiyye (Riyad 1390, 1428); Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, en-Nihâye fi’l-fiten ve’l-melâḥim (Nihâyetü’l-Bidâye ve’n-nihâye adıyla, Riyad 1388/1968); İbn Kayyim el-Cevziyye, el-Vâbilü’ṣ-ṣayyib ve râfiʿu’l-kelimi’ṭ-ṭayyib (Riyad 1399/1979, 2006, 3. bs.); Muhammed b. Abdürraûf el-Münâvî, el-ʿUcâletü’s-seniyye ʿalâ Elfiyyeti’s-sîreti’n-nebeviyye (Riyad 1389/1969); Emîr es-San‘ânî, Taṭhîrü’l-iʿtiḳād ʿan edrâni’l-ilḥâd (Riyad 1389/1969; Beyrut 1394/1974, 1405/1985); Muhammed b. Abdülvehhâb, Kitâbü’t-Tevḥîd (Riyad 1404); Uṣûlü’d-dîn (Abdullah b. Abdüllatîf Âlü’ş-Şeyh ile birlikte, Riyad 1400/1980); Kitâbü’l-Kebâʾir (Abdullah b. Abdüllatîf Âlü’ş-Şeyh ile birlikte, Riyad, ts.; Abdülazîz b. İbrâhim el-Füreyh ve Muhammed Îd ile birlikte, Müʾellefâtü’ş-Şeyḫ Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb: el-Ḳısmü’l-evvel: el-ʿAḳīde ve’l-âdâbü’l-İslâmiyye içinde, Riyad 1399, s. 1-67); Uṣûlü’l-îmân (Abdullah b. Abdüllatîf Âlü’ş-Şeyh ile birlikte, Riyad 1400; Abdülazîz b. İbrâhim el-Füreyh ve Muhammed Îd ile birlikte, Müʾellefâtü’ş-Şeyḫ, s. 229-277); Fażlü’l-İslâm (a.g.e., s. 203-227); Mesâʾilü’l-Câhiliyye (a.g.e., s. 333-352); Müfîdü’l-müstefîd fî küfri târiki’t-tevḥîd (a.g.e., s. 279-329); Abdurrahman b. Hasan b. Muhammed b. Abdülvehhâb, Fetḥu’l-mecîd Şerḥu Kitâbi’t-Tevḥîd (Kahire 1412/1992); Ḳurretü ʿuyûni’l-muvaḥḥidîn fî taḥḳīḳi daʿveti’l-enbiyâʾ ve’l-mürselîn (Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Kitâbü’t-Tevḥîd’i üzerine yazılmış bir hâşiyedir; Riyad 1394/1974, 1404/1984, 3. bs., Kahire 1410); Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım el-Âsımî, Taḥrîmü ḥalḳi’l-liḥâ (Riyad 1415); Muhammed Halîl Herrâs, Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’l-Vâsıṭiyye (Abdürrezzâk Afîfî ile birlikte, Riyad 1403/1983); Abdurrahman b. Yûsuf el-Efrîkī, el-Envârü’r-raḥmâniyye li-hidâyeti’l-fırḳati’t-Ticâniyye (Riyad 1404); Muhammed Merzûk b. Abdülmü’min el-Felâtî, es-Seyfü’l-ḳāṭıʿ li’n-nizâʿ (Riyad 1404/1984, 1429); Fahreddin Abdullah b. Muhammed b. Yahyâ el-Mansûr, Berâʾetü’ẕ-ẕimme fî nuṣḥi’l-mülûk ve’l-eʾimme (Riyad 1380/1960, 1404/1983). Ensârî İbn Hazm’ın Risâle fi’l-imâme ile Risâle fi’l-büyûʿ, İbn Teymiyye – İbn Kayyim ve San‘ânî’nin Mecmûʿatü’l-menâsik, İbn Teymiyye’nin er-Risâletü’l-Ḳubrusiyye, Muhammed b. Ahmed el-Hıfzî’nin Derecâtü’s-sâʿidîn ilâ maḳāmâti’l-muvaḥḥidîn adlı eserlerini de neşretmiştir (eserleri ve neşirlerinin bir listesi için bk. a.g.e., s. 104-111).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 406-407 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.