Mali’nin Tinbüktü şehrinde doğdu. Sahâbî Sa‘d b. Ubâde’nin soyundan gelen ilim ehli bir aileye mensuptur. Küçük yaşta hıfzını tamamladı. Muhammed b. Sânî el-Ensârî, Muhammed b. Emîn el-Ensârî, Mahmûd b. Muhammed Sâlih el-İdrîsî, dayıları Muhammed b. Hârûn el-İdrîsî, Muvaffak b. Hârûn el-İdrîsî, dayısının oğlu Îsâ b. Muhammed el-İdrîsî, Muhammed Atîk b. Sa‘deddin el-Hasenî el-İdrîsî, Mahmûd b. Hammâd el-İdrîsî’den Arap dili ve edebiyatı, Mâlikî fıkhı, fıkıh usulü, hadis, tefsir, mantık ve kelâm dersleri aldı. 1950’de Hicaz’a gitti, Mekke’de Savletiyye Medresesi’ne müderris tayin edildi. Mescid-i Harâm’da akaid ve hadis dersleri verdi. 1955’te Riyad’da el-Ma‘hedü’l-âlî’de, ertesi yıl Ma‘hedü’l-İmâm ed-da‘ve’de ders okutmaya başladı. Suudi Arabistan başmüftüsü Muhammed b. İbrâhim Âlü’ş-Şeyh kendi mescidinde ders vermesi için onu seçti ve dârüliftâda sorulan önemli soruları inceleyip fetva hazırlayan heyete üye olarak tayin etti (1962). Onun vefatından sonra oğlu İbrâhim b. Muhammed Âlü’ş-Şeyh ve ardından Abdülazîz b. Bâz zamanında da emekliye ayrılıncaya kadar (1985) bu görevini sürdürdü. 1964’te bir yıl iki ay süreyle kadılık yaptıktan sonra tekrar dârüliftâdaki görevine döndü. 4 Nisan 1997’de Riyad’da vefat etti.
İsmâil el-Ensârî’nin Hicaz’a geldikten sonra kendilerinden faydalandığı, icâzet aldığı birçok âlim arasında Suudi Arabistan batı bölgesi başkadısı Abdullah b. Hasan Âlü’ş-Şeyh, Hammûd b. Abdullah et-Tüveycirî el-Vâilî, Zekeriyyâ b. Abdullah el-Câvî el-Mekkî, Abdülfettâh Ebû Gudde, Fazlullah b. Ahmed el-Cîlânî el-Hindî gibi şahsiyetler anılır. Yemen müftüsü Ahmed b. Muhammed Zebâre el-Hüseynî el-Medenî, Muhammed eş-Şâzelî Neyfer et-Tûnisî, Abdülazîz b. Muhammed es-Sıddîk el-Gumârî de yazışma yoluyla kendilerinden icâzet aldığı âlimlerden bazılarıdır. Abdülazîz b. Faysal er-Râcihî hocası Ensârî’nin ders ve icâzet aldığı otuz altı âlimi ve onların hocalarını zikreder (
el-Hedyü’s-sârî, s. 67-68, 80-82, 148-217). Talebeleri arasında Abdullah b. Cibrîn, Abdurrahman b. Abdullah el-Füreyyân, Suudi Arabistan müftü nâibi Abdülazîz b. Abdullah b. Muhammed Âlü’ş-Şeyh, Abdullah b. Hammûd et-Tüveycirî, Abdülazîz b. Muhammed es-Sedhân gibi âlimler vardır. Ensârî, Mâlikî fıkhı tahsil etmek ve Hanbelî fıkhının uygulandığı bir çevrede yaşamakla birlikte kendi ifadelerinden delilsiz taklidi benimsemediği ve belli bir mezhebe bağlanmadığı anlaşılmaktadır (
a.g.e., s. 94). Selef akîdesinin ateşli bir savunucusu olan İsmâil el-Ensârî bazı çağdaş âlimlerin görüşlerini eleştirmiştir (aş.bk.). Talebelerinden Abdülazîz b. Faysal er-Râcihî, onun hakkında
Hedyü’s-sârî ilâ esânîdi’ş-Şeyḫ İsmâʿîl el-Enṣârî (Riyad 1419), Sâlih b. Abdullah b. Hamed el-Usaymî,
Delîlü’l-ḳārî ilâ esânîdi İsmâʿîl el-Enṣârî adıyla birer eser hazırlamış ve sağlığında kendisine sunmuştur. Yine talebesi Sâlih Ahmed b. İdrîs el-Erkânî
Fetḥu’l-bârî fî icâzeti’ş-Şeyḫ İsmâʿîl b. Muḥammed b. Mâhî el-Enṣârî, Mahmûd Saîd Memdûh el-Kāhirî de
İʿlâmü ehli’r-rusûḫ bi-esânîdi’ş-şüyûḫ adlı bir eser yazmıştır.
Eserleri. Telif: 1. el-İlmâm bi-şerḥi ʿUmdeti’l-aḥkâm (I-II, Dımaşk 1381/1962; Riyad 1400/1980). Cemmâîlî’nin
Ṣaḥîḥayn’da ittifakla rivayet edilen ahkâm hadislerine dair eserinin şerhidir.
2. et-Tuḥfetü’r-rabbâniyye bi-şerḥi’l-Erbaʿîne ḥadîs̱en en-Neveviyye (Riyad 1415/1995, 1429). Nevevî’nin eseriyle İbn Receb el-Hanbelî’nin buna ilâve ettiği hadislerin şerhidir.
3. el-Ḳavlü’l-faṣl fî ḥükmi’l-iḥtifâl bi-mevlidi ḫayri’r-rusül (Riyad 1405, 1416/1995, 2009). Mevlid-i nebevîyi kutlamanın dinî hükmü konusunda muhtevalı çalışmalardan biri olup müellif bu kutlamaları bid‘at kabul etmektedir.
4. Tenbîhü’l-lâhî ʿalâ taḥrîmi’l-melâḥî (Riyad 1410/1990). Eserde, İbn Hazm’ın
el-Muḥallâ’da ve
el-Ġınâʾü’l-mülḥî adlı risâlesinde şarkı söylemeyi mubah göstermesi konusu ve bu hususta delil olarak ileri sürdüğü hadisler geniş biçimde ele alınmış, aksi görüş ve delillere yer verilmiştir.
5. el-İsrâ ve’l-miʿrâc min Tefsîri’l-ḥâfıẓ İbn Kes̱îr (Riyad 1328).
6. en-Nebẕetü’n-naḥviyye fî esʾileti’l-Ecrûmiyye (Riyad 1426). İbn Âcurrûm’un
el-Âcurrûmiyye (el-Ecrûmiyye) ve bu eserin Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd’e ait şerhi
et-Tuḥfetü’s-seniyye’nin metninden hareketle hazırlanmış muhtasar bir çalışmadır.
7. el-Ḳavlü’l-müstecâd fî ṣıḥḥati Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd (nşr. Abdülazîz b. Faysal er-Râcihî, Riyad 1419).
8. Senedü Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd ve’t-taḥḳīḳu’l-ʿilmî fî ricâlihî (Riyad 1392; ayrıca bk. “Ḳaṣîdetü Bânet Süʿâd fe-ḳalbi’l-yevme metbûl: seneden ve metnen”,
Hedyü’l-İslâm, XLVIII/4, Amman 2004, s. 57-65; XLVIII/5, 2004, s. 113-120).
9. Ḥayâtü’ş-Şeyḫ Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb ve âs̱âruhü’l-ʿilmiyye (Riyad 1420/1999; ayrıca bk.
Buḥûs̱ü üsbûʿi’ş-Şeyḫ Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb, Riyad 1403/1983, I, 117-157).
10. İbâḥatü’t-taḥallî bi’ẕ-ẕehebi’l-muḥallaḳ li’n-nisâʾ ve’r-red ʿale’l-Elbânî fî taḥrîmihî (Riyad 1404/1984).
11. Taṣḥîḥu ḥadîs̱i ṣalâti’t-terâvîḥ ʿişrîne rekʿa ve’r-red ʿale’l-Elbânî fî tażʿîfih (Riyad 1408/1988,
İbâḥatü’t-taḥallî ile birlikte).
12. Naḳdü taʿlîḳāti’l-Elbânî ʿalâ Şerḥi’ṭ-Ṭaḥâviyye (Riyad 1410/1990). İbn Ebü’l-İzz’in
Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥâviyye’sinin Nâsırüddin el-Elbânî tarafından yapılan neşriyle ilgili bir eleştiridir. Semîr b. Emîn ez-Züheyrî bu esere
Fetḥu’l-bârî fi’ẕ-ẕeb ʿani’l-Elbânî ve’r-red ʿalâ İsmâʿîl el-Enṣârî adıyla bir reddiye yazmıştır (Riyad 1410).
13. Ḥükmü binâʾi’l-kenâʾis ve’l-meʿâbidi’ş-şirkiyye fî bilâdi’l-müslimîn (Riyad 1401/1981).
14. el-İntiṣâr li-Şeyḫi’l-İslâm Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb bi’r-red ʿalâ mücânebeti’l-Elbânî eṣ-ṣavâb (Îd Abbas’ın
ed-Daʿvetü’s-Selefiyye ve mevḳıfuhâ mine’l-ḥarekâti’l-uḫrâ adlı eserinin sonunda, İskenderiye 2002, s. 36-56).
Ensârî’nin bir kısmı matbu olan diğer bazı eserleri de şunlardır:
Taʿaḳḳubât ʿalâ silsileti’l-eḥâdîs̱i’ż-żaʿîfe ve’l-mevżûʿa li’l-Elbânî, Mevḳıfunâ min ḥameleti’l-Elbânî ʿalâ İbn Ḥibbân, Risâle fî şeʾni’l-Ḫıḍr ʿaleyhisselâm, Kitâb fi’r-red ʿalâ münkiri’s-sünneti’n-nebeviyye (Reşâd Halife’ye reddiyedir),
Cüzʾ fî cevâzi’l-istiʿâne bi’l-müşrikîn, Red ʿale’l-Ġazzâlî, Neşîdü’l-feraḥ, Tenbîhât ʿalâ taḥḳīḳi’d-duktûr Fârûḳ Ḥamâde li-Kitâbi ʿAmeli’l-yevm ve’l-leyle li’n-Nesâʾî, el-İrşâd fi’l-ḳaṭʿ bi-ḳabûli ḥadîs̱i’l-âḥâd. Ensârî’nin çeşitli gazete ve dergilerde Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Hâmid el-Fıkī, Abdullah Hayyât, Abdülmün‘im en-Nimr, Muhammed Emîn eş-Şinkītî, Ebü’l-Vefâ Dervîş, Alevî b. Abbas el-Mâlikî, Muhammed b. Alevî b. Abbas el-Mâlikî, Ahmed Muhammed Cemâl, Mahmûd el-Mellâh, Ali Tantâvî, Âişe Abdurrahman Bintü’ş-Şâtî ve diğer bazı çağdaş âlimlerin eserlerini eleştirdiği makaleleri neşredilmiştir (Râcihî, s. 112-119; Elbânî’ye yönelik eleştirileri için bk.
a.g.e., s. 120-125).
Neşir: Abdülazîz b. Yahyâ el-Kinânî,
Kitâbü’l-Ḥayde (Riyad 1391/1972, 1428; Amman 1988); Ahmed b. Hanbel,
er-Red ʿale’z-zenâdıḳa ve’l-Cehmiyye (Riyad 1970,
Kitâbü’s-Sünne ile birlikte); Ebû Bekir el-Hallâl,
el-Emr bi’l-maʿrûf ve’n-nehy ʿani’l-münker min mesâʾili’l-imâmi’l-mübeccel Ebî ʿAbdillah Aḥmed b. Ḥanbel (Kahire 1389/1969; Riyad 1429); Muhammed b. Hüseyin el-Âcurrî,
Aḫlâḳu’l-ʿulemâʾ (Riyad 1398/1978, 1429); Hatîb el-Bağdâdî,
el-Faḳīh ve’l-mütefaḳḳih (Riyad 1389/1969; Beyrut 1395/1975, 1400/1980; Kahire 1395, 1397/1977); Ebü’l-Hattâb el-Kelvezânî,
el-Hidâye fî fıḳhi’s-sâdeti’l-Ḥanâbile (I-II, Riyad 1390/1970, Sâlih Süleyman el-Ömerî ile birlikte); İbn Abdülhâdî,
eṣ-Ṣârimü’l-münkî fi’r-red ʿale’s-Sübkî (Riyad 1403/1983); Ebû Hafs Ömer b. Ali el-Bezzâr,
el-Aʿlâmü’l-ʿaliyye fî menâḳıbi Şeyḫi’l-İslâm İbn Teymiyye (Riyad 1390, 1428); Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr,
en-Nihâye fi’l-fiten ve’l-melâḥim (
Nihâyetü’l-Bidâye ve’n-nihâye adıyla, Riyad 1388/1968); İbn Kayyim el-Cevziyye,
el-Vâbilü’ṣ-ṣayyib ve râfiʿu’l-kelimi’ṭ-ṭayyib (Riyad 1399/1979, 2006, 3. bs.); Muhammed b. Abdürraûf el-Münâvî,
el-ʿUcâletü’s-seniyye ʿalâ Elfiyyeti’s-sîreti’n-nebeviyye (Riyad 1389/1969); Emîr es-San‘ânî,
Taṭhîrü’l-iʿtiḳād ʿan edrâni’l-ilḥâd (Riyad 1389/1969; Beyrut 1394/1974, 1405/1985); Muhammed b. Abdülvehhâb,
Kitâbü’t-Tevḥîd (Riyad 1404);
Uṣûlü’d-dîn (Abdullah b. Abdüllatîf Âlü’ş-Şeyh ile birlikte, Riyad 1400/1980);
Kitâbü’l-Kebâʾir (Abdullah b. Abdüllatîf Âlü’ş-Şeyh ile birlikte, Riyad, ts.; Abdülazîz b. İbrâhim el-Füreyh ve Muhammed Îd ile birlikte,
Müʾellefâtü’ş-Şeyḫ Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb: el-Ḳısmü’l-evvel: el-ʿAḳīde ve’l-âdâbü’l-İslâmiyye içinde, Riyad 1399, s. 1-67);
Uṣûlü’l-îmân (Abdullah b. Abdüllatîf Âlü’ş-Şeyh ile birlikte, Riyad 1400; Abdülazîz b. İbrâhim el-Füreyh ve Muhammed Îd ile birlikte,
Müʾellefâtü’ş-Şeyḫ, s. 229-277);
Fażlü’l-İslâm (
a.g.e., s. 203-227);
Mesâʾilü’l-Câhiliyye (
a.g.e., s. 333-352);
Müfîdü’l-müstefîd fî küfri târiki’t-tevḥîd (
a.g.e., s. 279-329); Abdurrahman b. Hasan b. Muhammed b. Abdülvehhâb,
Fetḥu’l-mecîd Şerḥu Kitâbi’t-Tevḥîd (Kahire 1412/1992);
Ḳurretü ʿuyûni’l-muvaḥḥidîn fî taḥḳīḳi daʿveti’l-enbiyâʾ ve’l-mürselîn (Muhammed b. Abdülvehhâb’ın
Kitâbü’t-Tevḥîd’i üzerine yazılmış bir hâşiyedir; Riyad 1394/1974, 1404/1984, 3. bs., Kahire 1410); Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım el-Âsımî,
Taḥrîmü ḥalḳi’l-liḥâ (Riyad 1415); Muhammed Halîl Herrâs,
Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’l-Vâsıṭiyye (Abdürrezzâk Afîfî ile birlikte, Riyad 1403/1983); Abdurrahman b. Yûsuf el-Efrîkī,
el-Envârü’r-raḥmâniyye li-hidâyeti’l-fırḳati’t-Ticâniyye (Riyad 1404); Muhammed Merzûk b. Abdülmü’min el-Felâtî,
es-Seyfü’l-ḳāṭıʿ li’n-nizâʿ (Riyad 1404/1984, 1429); Fahreddin Abdullah b. Muhammed b. Yahyâ el-Mansûr,
Berâʾetü’ẕ-ẕimme fî nuṣḥi’l-mülûk ve’l-eʾimme (Riyad 1380/1960, 1404/1983). Ensârî İbn Hazm’ın
Risâle fi’l-imâme ile
Risâle fi’l-büyûʿ, İbn Teymiyye – İbn Kayyim ve San‘ânî’nin
Mecmûʿatü’l-menâsik, İbn Teymiyye’nin
er-Risâletü’l-Ḳubrusiyye, Muhammed b. Ahmed el-Hıfzî’nin
Derecâtü’s-sâʿidîn ilâ maḳāmâti’l-muvaḥḥidîn adlı eserlerini de neşretmiştir (eserleri ve neşirlerinin bir listesi için bk.
a.g.e., s. 104-111).
BİBLİYOGRAFYA :Ahmed Muhammed ed-Dubeyb,
Âs̱âru’ş-Şeyḫ Muḥammed b. ʿAbdilvehhâb, Riyad 1402/1982, s. 31, 39, 42, 44, 46, 52, 54, 61, 63, 65, 72, 164, 169, 176, 191; Ahmed Saîd b. Silm,
Mevsûʿatü’l-üdebâʾ ve’l-küttâbi’s-Suʿûdiyyîn ḫilâle sittîne ʿâm: 1350-1410, Medine 1412/1992, I, 26-28; M. Hayr Ramazan Yûsuf,
Delîlü’l-müʾellefâti’l-İslâmiyye fi’l-memleketi’l-ʿArabiyyeti’s-Suʿûdiyye 1400-1409, Riyad 1413/1993, s. 60, 104, 149, 232, 270, 292, 300, 303, 325, 338, 343, 369, 433, 435, 438, 496; a.mlf.,
Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-muʿâṣırîn: Vefeyât 1315-1424 (1897-2003), Riyad 1425/2004, I, 106; Muhyiddin Atıyye v.dğr.,
Delîlü müʾellefâti’l-ḥadîs̱i’ş-şerîfi’l-maṭbûʿa, Beyrut 1416/1995, I, 132, 374, 387, 402, 434, 469, 488; II, 644, 647, 670; Abdullah b. Abdurrahman el-Bessâm,
ʿUlemâʾü Necd ḫilâle semâniyete ḳurûn, Riyad 1419/1998, I, 570-575; İbrâhim b. Abdullah el-Hâzimî,
Mevsûʿatü aʿlâmi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer ve’l-ḫâmis ʿaşer el-hicrî fi’l-ʿâlemi’l-ʿArabî ve’l-İslâmî, Riyad 1419, III, 888-894; Abdülazîz b. Faysal er-Râcihî,
Hedyü’s-sârî ilâ esânîdi’ş-Şeyḫ İsmâʿîl el-Enṣârî, Riyad 1419; Ahmed el-Alâvine,
et-Teẕyîl ve’l-istidrâk ʿalâ Muʿcemi’l-müʾellifîn, Cidde 1423/2002, s. 44-45; Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî,
ʿİḳdü’l-cevher fî ʿulemâʾi’r-rubʿi’l-evvel mine’l-ḳarni’l-ḫâmis ʿaşer, Beyrut 1427/2006, II, 1758-1760; Zekeriyyâ b. Abdullah Bîlâ,
el-Cevâhirü’l-ḥisân fî terâcimi’l-fużalâʾ ve’l-aʿyân min esâtiẕe ve ḫullân (nşr. Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman – M. İbrâhim Ahmed Ali), Riyad 1427/2006, II, 567-572;
Mecelletü’l-buḥûs̱i’l-İslâmiyye, sy. 13, Riyad 1405, s. 207-209; Abdullah b. Muhammed el-Hilâlî, “eş-Şeyḫ İsmâʿîl el-Enṣârî el-ʿâlimü’lleẕî feḳadnâhu”,
el-Beyân, sy. 115, London 1997, s. 106-107; İsmâil Mahmûd M. Rebâbia, “eş-Şeyḫ İsmâʿîl el-Enṣârî ve cühûdühû fî ḫidmeti’s-sünneti’n-nebeviyye”, http://www.alukah.net/culture/0/23412/ (30.08.2013); “Tercemetü’ş-Şeyḫ el-ʿAllâme İsmâʿîl el-Enṣârî”, http://www.ahlalhdeeth.com/vb/showthread.php?t=143873 (30.08.2013).
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2016 yılında İstanbul'da basılan EK-1. cildinde, 407-408 numaralı sayfalarda yer almıştır.