https://islamansiklopedisi.org.tr/nuaym-b-hammad
Kaynaklarda doğum tarihi hakkında bilgi bulunmamakta, ancak Jorge Aguadé konuyla ilgili bir makalesinde 155’te (772) dünyaya geldiğini ileri sürmektedir (bk. bibl.). Merverrûz’da veya oraya yakın Mervüşşâhicân’da doğduğundan Mervezî, ferâiz ilminde otorite kabul edildiği için Farazî (Fârız) nisbeleriyle ve A‘ver (tek gözü kör) lakabıyla tanındı. Abdullah b. Mübârek, Îsâ b. Yûnus, Ebû Bekir b. Ayyâş, Nûh b. Ebû Meryem, Velîd b. Müslim, Bakıyye b. Velîd, Vekî‘ b. Cerrâh, Süfyân b. Uyeyne, Abdürrezzâk es-San‘ânî gibi muhaddislerden rivayette bulundu. Kendisinden Buhârî, Zühlî, Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Tirmizî, Yahyâ b. Maîn, Ebû Hâtim er-Râzî, Ebû Zür‘a ed-Dımaşkī gibi âlimler hadis rivayet etti. Bir müddet Hicaz ve Irak’ta kaldıktan sonra kırk yıl yaşadığı Mısır’a yerleşti. Abbâsî halifelerinden Mu‘tasım-Billâh’ın hilâfeti sırasında (833-842) Mihne olayları sebebiyle İmam Şâfiî’nin önde gelen talebesi Büveytî ile birlikte Bağdat’a götürüldüğü belirtilmektedir. Kur’an’ın mahlûk olduğu konusunda halifenin istediği cevabı vermediği için Sâmerrâ’da hapsedildi, 13 Cemâziyelevvel 228’de (17 Şubat 843) hapishanede öldü, vasiyetine uyularak zincire vurulup defnedildi.
Nuaym b. Hammâd bir süre Cehmiyye ve Mürcie’ye intisap etmiş, ancak hadis ilminde derinleşince bu fırkalardan ayrılmış ve Cehmiyye’ye reddiye mahiyetinde eserler yazmıştır. Onun Irak fıkıh ekolüne karşı olduğu, bu sebeple Ebû Hanîfe ve Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin aleyhinde bulunduğu kaydedilmektedir. Nuaym b. Hammâd’ın hadis rivayetinde güvenilirliği farklı şekillerde değerlendirilmiştir. Ahmed b. Hanbel, Yahyâ b. Maîn, Ebû Hâtim er-Râzî onun şahsiyetli, âbid ve sâlih bir kişi olduğunu söylemekle beraber hemen bütün hadis münekkitleri zayıf ve münker hadis rivayet etmekle tanındığını, rivayetlerinde çokça yanılıp bunları birbirine karıştırdığını belirtmişler, rivayetleri pek kabul görmeyen Îsâ b. Yûnus, Nûh b. Ebû Meryem, Bakıyye b. Velîd, Velîd b. Müslim gibi muhaddislerden hadis rivayet ettiği için de kendisini eleştirmişlerdir. Rivayetlerinin delil olarak kullanılamayacağı ileri sürülmüş, sünneti koruma gayretiyle hadis uydurduğunu söyleyenler de olmuştur (Zehebî, Mîzânü’l-iʿtidâl, IV, 269). Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Nuaym’ın nezdinde Hz. Peygamber’le ilgisi olmayan yirmi kadar hadis bulunduğunu ifade etmiştir.
Eserleri. 1. el-Fiten ve’l-melâḥim. Bir hadis kitabından çok bir tarih kitabı mahiyetindedir. Eserde çok sayıda rivayet bulunmakla birlikte bunların Resûl-i Ekrem’e nisbet edilenleri pek azdır. Geri kalanı sahâbe, tâbiîn ve daha sonraki dönem âlimlerinin sözleri olup çoğu makbul sayılmayan râvilerden nakledildiği için eser fazla ilgi görmemiştir. Kitap Süheyl Zekkâr (Dımaşk 1991; Beyrut 1414/1993) ve Semîr b. Emîn ez-Züheyrî (I-II, Kahire 1412/1991) tarafından neşredilmiştir.
2. Müsned. Kaynaklarda Mısır’da ilk müsnedi Nuaym b. Hammâd’ın tasnif ettiği belirtilmekte, ancak eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir (Kettânî, s. 7, 49, 61).
3. Cüzʾ (İbn Hacer, II, 518-519).
Nuaym b. Hammâd’ın Cehmiyye’ye reddiye olarak on üç kitap yazdığı zikredilmekteyse de bunlar hakkında da bilgi bulunmamaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Nuaym b. Hammâd, Kitâbü’l-Fiten (nşr. Süheyl Zekkâr), Beyrut 1414/1993, neşredenin girişi, s. 4-6.
İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, VIII, 519.
İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, VIII, 463-464.
İbn Adî, el-Kâmil, VIII, 252-256.
Hatîb, Târîḫu Baġdâd, XIII, 306-314.
Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, XXIX, 466-480.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, X, 595-612.
a.mlf., Mîzânü’l-iʿtidâl, IV, 267-270.
İbn Hacer, el-Mecmaʿu’l-müʾesses li’l-muʿcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1414/1994, II, 518-519.
Kettânî, er-Risâletü’l-müsteṭrafe, s. 7, 49, 61.
J. Aguadé, “La Importancia del ‘Kitâb al-Fitan’ de Nuaym b. Hammâd Para el Estudio del Mesianismo Musulman”, Actas de las Jornadas de cultura Arabe e Islámica (1978), Madrid 1981, s. 349-352.
Sezgin, GAS (Ar.), I, 196-197.
Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VIII, 40.
F. Krenkow, “The Book of Strife of Nuaim Ibn Hammad al-Marwazi”, Encyclopaedic Survey of Islamic Culture (ed. Mohammed Taher), New Delhi 1998, XI, 180-187.
Suliman Bashear, “Apocalyptic and Other Materials on Early Muslim-Byzantine Wars: A Review of Arabic sources”, JRAS, III/2 (1991), s. 173-202.
M. Cook, “An Early Islamic Apocalyptic Chronicle”, JNES, LII/1 (1993), s. 25-29.
Ch. Pellat, “Nuʿaym b. Ḥammād”, EI2 (İng.), VIII, 87-88.
Yusuf Şevki Yavuz, “Halku’l-Kur’ân”, DİA, XV, 372.
