SAFEDÎ

696 (1296-97) yılında Filistin’in Safed şehrinde dünyaya geldi (Aʿyânü’l-ʿaṣr, I, 38). 690’da (1291) doğduğu da rivayet edilir. Babası İzzeddin Aybeg, Türk asıllı Bahrî Memlük emîrlerindendir (Ömer Rızâ Kehhâle, s. 232). Safed’de doğduğu için Safedî, uzun süre maiyetinde çalıştığı Suriye Valisi Seyfeddin Tengiz’e nisbetle Seyfî, Dımaşk’ta ikamet etmesi sebebiyle Dımaşkī nisbeleriyle anılır. Kur’an’ı ezberledikten sonra resim ve hatla meşgul oldu. Safed’de Câmi-i Ahmer’de ders veren Dîvân-ı İnşâ kâtibi ve hatip Necmeddin Hasan b. Muhammed es-Safedî’den Arap grameri, mantık ve aklî ilimleri tahsil etti. Ali b. Ressâm, Ali b. Atîk, Muhammed b. Dâvûd, Şeyhürrabve ed-Dımaşkī, Takıyyüddin İbn Teymiyye, İbn Fazlullah el-Ömerî, Halîl b. Keykeldî, Takıyyüddin es-Sübkî, Ali b. Muhammed el-Bendenîcî, Birzâlî, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, İbn Kesîr, Bedreddin İbn Cemâa, Şemseddin İbn Abdülhâdî, İbnü’l-Ekfânî, Hatîb el-Kazvînî ve Zehebî’den çeşitli ilimleri tahsil etti. Dımaşk’ta el-Melikü’l-Efdal Takıyyüddin’in kurduğu el-Medresetü’t-Takaviyye’de dil, edebiyat ve hadis dersleri veren Safedî’nin derslerine Zehebî, Birzâlî, Mizzî, İbn Kesîr, Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî gibi hocaları da katılmış ve onun ilminden, hâfıza ve zekâsından övgüyle söz etmişlerdir (İbn Hacer, II, 87-88).

717’de (1317) Safed’de kâtip olarak çalışmaya başlayan Safedî dönemin Safed emîri Candaroğlu Hüseyin b. Ebû Bekir’in yanında görev yaptı. 723’te (1323) Candaroğlu ile birlikte Kahire’ye gitti. Emîrin Kahire’de 728 (1328) yılında vefatına kadar bu görevini sürdürdü. 729 yılı sonunda Rahbe’ye beytülmâl vekilliğine tayin edildi (el-Vâfî, II, 148). 5 Rebîülevvel 731 (17 Aralık 1330) tarihinde Dîvân-ı İnşâ kâtibi ve beytülmâl vekili sıfatıyla Dımaşk’ta görevlendirildi. Muhtemelen hastalığından dolayı 734-736 (1334-1336) yıllarını Safed’de geçirdi. 732-733 ve 738-739 (1337-1338) yıllarında Kahire’de görev yaptıktan sonra Dîvân-i İnşâ kâtibi olarak Dımaşk’a döndü. 738’de (1337-38) İskenderiye’ye seyahati sırasında Şâzelî şeyhi Ebü’l-Abbas el-Mürsî’ye intisap etti (a.g.e., VII, 264). İbn Hacer, onun Şeyh Mûsâ b. Ahmed el-Aksarâyî’den hırka giydiğini kaydeder (ed-Dürerü’l-kâmine, V, 475). el-Melikü’s-Sâlih Ebü’l-Fidâ İsmâil zamanında (1342-1343) Kahire’de Dîvân-ı İnşâ’da dest kâtipliğine yükseldi (Aʿyânü’l-ʿaṣr, III, 399). 759’da (1358) Halep Dîvân-ı İnşâ sır kâtipliğine tayin edildi. Ertesi yıl Kadı Emînüddin İbnü’l-Kalânisî’nin yerine Dımaşk beytülmâl vekilliği görevine getirildi. Bu tarihten itibaren Dımaşk’tan hiç ayrılmayan Safedî 11 Şevval 764’te (24 Temmuz 1363) burada vefat etti ve Sûfiye Kabristanı’na defnedildi.

Safedî tarih, edebiyat ve şiir alanında yoğunlaşmış ve çok sayıda eser vermiştir. Onun eserleri genellikle modern bilimsel telif yöntemine uygun biçimde önsöz, giriş ve sonuç kısımlarından oluşur. Önsözde konunun araştırma konusu olarak seçilme sebebi, kaynakları, kitabın bölümleri ve telif amacı açıklanır. Girişte kitabın konusu lugat, etimoloji, sarf nahiv, tanım ve terimsel anlam, edebiyat, belâgat, tarih, Kur’an ve hadis ilimleriyle tıp, botanik ve tabii bilimler gibi çeşitli boyutlarda ve geniş bir yelpazede ele alınır; görüş ve rivayetler değerlendirilip eleştirilir. Ancak bu özgün girişlerin edebî eserlerde edebiyatın lirizmi ve akıcılığı ile tezat teşkil eden olumsuz bir yanının da bulunduğunu söylemek gerekir. Kitabın asıl konusunu oluşturan kısmın özel bir tertibi bulunur. Eser tarihle ilgiliyse olaylar yıllara göre, biyografi hakkındaysa şahıslar alfabetik olarak sıralanır. Şiir ve antolojiyle ilgiliyse kafiyelere göre, ilmî konudaysa yine alfabetik düzenlenir; edebiyata dairse konulara göre bölümlenir, şerh ve eleştiri hakkındaysa cümle cümle, beyit beyit bölünür. Ayrıca konu dışı bilgiler, nükte ve fıkralar yanında müellifin hayatından, hocalarıyla yaptığı tartışmalardan ve devlet büyükleriyle ilişkilerinden kesitler sunulur.

Safedî’nin uzun kaside, kıta ve beyitler halinde çok sayıda şiiri vardır. İzzeddin el-Mevsılî, Bedreddin el-Biştekî, İbn Ebû Hacele ve İbn Hicce gibi edip ve şairler hasetleri yüzünden onun şiirlerini eleştirirken Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İbn Tağrîberdî, İbn Hacer, Hânsârî, İbn Ma‘sûm gibi edipler ve biyografi yazarları şiirlerini övmüşlerdir. On dört yaşında iken Muhammed b. Kalavun’un tahta üçüncü defa çıkışını kutladığı “Râiyye”siyle şiire başlayan Safedî’nin (Aʿyânü’l-ʿaṣr, II, 74-75) klasik temalarda ve müveşşah, zecel, mevâliyyâ, mücûn, lugaz gibi yeni türlerde çok sayıda şiiri bulunmaktadır. Bazı şiirlerine karıştırdığı bilimsel terimler akıcılığı ve lirizmi olumsuz etkilemiştir. Antolojilerinde, diğer eserlerinde ve özellikle Aʿyânü’l-ʿaṣr’ında çok sayıda şiiri yer almaktadır.

Her konuda eser vermiş olan Safedî Bânet Süʿâd nazîresiyle peygamber sevgisini, Muhammed b. Abdülmün‘im İbnü’l-Hıyemî’nin Bâʾiyye’sine nazîresiyle ilâhî aşkı dile getirmiştir. Müvecceh medih adını verdiği ve övdüğü kişilerin tasvirini yaptığı şiirlerinde büyük başarı göstermiştir. Üstadı Ebû Hayyân için 729’da (1329) Rahbe’de iken yazdığı “Nûniyye” ile (a.g.e., V, 337-338) Muhammed b. Kalavun için kaleme aldığı “Mîmiyye” (a.g.e., V, 102-103) bunların arasında sayılabilir. Hükümdar, vali, kumandan ve kadılar için siyasî methiyeleri de bulunmaktadır. Hocası Necmeddin es-Safedî ve Ebû Hayyân, 742’de (1341-42) vefat eden kardeşi İbrâhim (el-Vâfî, V, 332-337), Halep Nâzırü’l-ceyşi Cemâleddin Süleyman İbnü’r-Reyyân ile (Aʿyânü’l-ʿaṣr, II, 428-430) 749’da (1348) Dımaşk’ta vebadan ölenler için yazdığı mersiyeleri ünlüdür. Gazellerinde iffet ve takvâ, sevgi, özlem, ahde vefa, hayal, sevgilinin ziyareti ve sevgiliye ağlama gibi temaları işlemiştir. Şâfiî mezhebine mensup olup Ebû Hayyân’ın etkisiyle eleştiri ve gramer konularında Zâhiriyye mezhebine temayül etmiş, bu sahalarda açıklığı ve yalınlığı ilke edinmiştir. Ebû Hanîfe’ye karşı saygılı olan Safedî onun görüşlerini eleştirdiği için İbn Hazm’ı tenkit etmiştir.

Eserleri. Safedî’nin eserlerinin sayısı hakkında kaynaklarda 200 (İbn Kesîr, XIV, 318), 500 (İbn Hacer, II, 88), 600 (Sübkî, X, 5) ve elli (İbnü’l-İmâd, VI, 201) adet, cilt veya cüz şeklinde farklı rakamlara yer verilmiştir. Arap dili ve edebiyatı alanındaki eserlerinden çoğunu et-Teẕkire’sinden, tarih ve biyografiyle ilgili eserlerinden birçoğunu el-Vâfî bi’l-vefeyât’ından çıkarıp mukaddimelerle ve ilâveler yapmak suretiyle müstakil eser haline getirmiştir. Fritz Krenkow ile (İA, X, 50-52) Carl Brockelmann’ın (GAL, II, 39-41) Safedî’nin eserlerinin isimleri ve içerikleri hakkında verdikleri bilgilerde bazı hatalar bulunmaktadır.

A) Tarih ve Biyografi. 1. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Din, devlet, ilim ve sanat adamlarıyla tasavvuf erbabına dair 14.000 biyografiyi kapsar. Safedî’nin temel kaynağı hocası Zehebî’nin Târîḫu’l-İslâm’ı olmakla birlikte girişte (I, 47-55) birçoğundan faydalandığı 300 kaynaktan söz eder. Kitapta yer alan kişiler alfabetik sıraya göre dizilmiş olmakla birlikte “Muhammed” adını taşıyanlar öne alınmıştır. Eserin tarih metodolojisiyle ilgili elli beş sayfalık mukaddimesi M. Emile Amar tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (JA, XVII-XIX [1911-1912). İlk sekiz cildinin Hellmut Ritter – Rifat Bilge tarafından tahkik edildiği söylenen eserin (İstanbul 1929-1931) neşrini Alman Şarkiyatçılar Cemiyeti gerçekleştirmiş; I. cildi Hellmut Ritter ve Sven Dedering tarafından 1931’de, diğer ciltleri sonraki yıllarda yayımlanmış ve eser otuz ciltte tamamlanmıştır (Wiesbaden 2004). İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfî baʿde’l-Vâfî adıyla esere hacimli bir zeyil yazmış, İbn Hacer el-Askalânî Tecrîdü’l-Vâfî (Süleymaniye Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1413), İbnü’l-Molla İbrâhim b. Ahmed el-Haskefî de İḳtiṭâfü şeḳāʾiḳı’n-nuʿmân min riyâżi’l-Vâfî bi-Vefeyâti’l-aʿyân (Ezher Camii Ktp., nr. 479) ismiyle eseri ihtisar etmiştir.

2. Aʿyânü’l-ʿaṣr ve aʿvânü’n-naṣr. Safedî’nin çağdaşı 2017 kişinin biyografisini kapsar (nşr. Fuat Sezgin, Frankfurt 1410/1990; nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr., I-VI, Beyrut 1997; nşr. Târık et-Tantâvî, Kahire 1998).

3. Nektü’l-himyân fî nüketi’l-ʿumyân. Ünlü müslüman âmâların biyografisine dairdir (nşr. Ahmed Zekî Bek, Kahire 1329/1911; Bağdat 1964; Medine 1404/1984).

4. eş-Şuʿûr bi’l-ʿûr. Bir gözü görmeyen seksen civarında ünlü kişinin biyografisini içerir (nşr. Abdürrezzâk Hüseyin, Amman 1409/1988, 1994). Eserin muhtasarını Goldziher Almanca çevirisiyle birlikte neşretmiştir (Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, LXVII [Wien 1871], s. 233-248).

5. Ümerâʾü Dımaşḳ fi’l-İslâm. 759 (1358) yılına kadar Dımaşk’ta görev yapan emîr ve valilerle Dımaşk’a gelen hükümdar ve halifelere dair biyografik bir sözlüktür (nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Dımaşk 1955).

6. Tuḥfetü ẕevi’l-elbâb fî men ḥakeme bi-Dımaşḳ mine’l-ḫulefâʾ ve’l-mülûk ve’n-nüvvâb. Bir önceki eserin manzum şekli olup müellif tarafından yapılan şerhinde eksikler tamamlanmıştır. Selâhaddin el-Müneccid’in bir önceki eserle birlikte neşrettiği kitap (Dımaşk 1955; Beyrut 1403/1983) ayrıca İhsan bint Saîd Hulûsî – Züheyr Hamîdân es-Samsâm tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1992, 1419/1999). Şemseddin İbn Tolun esere bir zeyil yazmıştır.

7. Târîḫu (Ṣalâḥiddîn) eṣ-Ṣafedî (el-müretteb ʿale’s-sinîn). Elli ciltten fazla olduğu kaydedilen eserin sadece IV. cildi günümüze ulaşmıştır (Ahmediyye Ktp., [Tunus] nr. 1216/Tarih).

B) Dil ve Edebiyat. Mecmualar/Antolojiler ve Şiirleri. 1. Teẕkiretü’l-edeb (et-Teẕkiretü’ṣ-Ṣafediyye, et-Teẕkiretü’ṣ-Ṣalâḥiyye, et-Teẕkire). Çoğu müellife ait olan eserlerden seçmeleri kapsayan edebiyat, şiir ve nesir koleksiyonudur. Konularına göre düzenlenen kitap müellifin özellikle dil, edebiyat ve antolojiyle ilgili çalışmalarının temel kaynağı sayılır. Kitabın bazı ciltleri çeşitli kütüphanelerde dağınık halde bulunmaktadır. Tamamı otuz cilt (altmış cüz) olan eseri Muhammed b. Yahyâ el-Mağribî et-Telḫîṣü’l-muḫtâr (muḫtaṣar) mine’t-Teẕkireti’ṣ-Ṣalâḥiyye ve’l-iḫtiṣâr ismiyle kısaltmıştır (Brockelmann, GAL Suppl., II, 28).

2. Tevşîʿu’t-tevşîḥ. Ünlü müveşşah şairlerinden seçmelerle Safedî’nin bunlara yazdığı nazîreleri ve özgün müveşşahlarını kapsayan bir antolojidir (nşr. Elbîr Habîb Mutlak, Beyrut 1386/1966).

3. Teşnîfü’s-semʿ bi’nsikâbi’d-demʿ (Leẕẕetü’s-semʿ fî vaṣfi [ṣıfati]’d-demʿ). Göz yaşı tasvirleri üzerine bir şiir antolojisidir. Teşnîfü’s-semʿ adıyla Kahire’de basılan eserin (1321) ilmî neşri Leẕẕetü’s-semʿ fî vaṣfi’d-demʿ ismiyle gerçekleştirilmiştir (nşr. Muhammed Âyiş, Dımaşk 2004). Bazı ihtisarları yapılan kitabı ayrıca Muhammed Abdülmecîd Lâşîn neşretmiştir.

4. er-Ravżü’l-bâsim ve’l-ʿarfü’n-nâsim (nşr. Muhammed Abdülmecîd Lâşîn, Kahire 1425/2005). Çeşitli konularla ilgili tasvir şiirleri ve bedîî örnekler antolojisidir.

5. el-Ḥüsnü’ṣ-ṣarîḥ fî miʾeti melîḥ (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3177/1). Eskiden beri yaygın bir tema olan gazel-i müzekkerle ilgili güzellemelere dair kıta ve dizelerden oluşan bir antolojidir.

6. Keşfü’l-ḥâl fî vaṣfi’l-ḫâl. Ben (ḫâl) tasvirleri üzerine seçme kıta ve dizeleri kapsayan bir antoloji olup Sihâm (Süheyr) Sallân tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1420/1999).

7. Reşfü’z-zülâl fî vaṣfi’l-hilâl. Hilâl tasvirine dair şiir antolojisi olup Süyûtî’nin et-Tuḥfetü’l-behiyye’si içinde basılmıştır (İstanbul 1302).

8. Ṣarfü’l-ʿayn ʿan ṣarfi’l-ʿayn fî vaṣfi’l-ʿayn (nşr. Muhammed Abdülmecîd Lâşîn, I-II, Kahire 1425/2005). Beyit ve kıtalar halinde seçilmiş göz tasviri şiirleri antolojisidir.

9. el-Keşf ve’t-tenbîh ʿale’l-vaṣf ve’t-teşbîh (nşr. Hilâl Nâcî – Velîd b. Ahmed Hüseyin, Leiden 1420/1999). et-Teẕkire’nin çeşitli cüzlerinde yer alan konuyla ilgili şiirlerin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur (Sübkî, X, 7-8).

10. el-Muḫtâr min şiʿri İbn Dânyâl (nşr. Muhammed Nâyif ed-Düleymî, Bağdat 1399/1979).

11. Münteḫabü Mücîriddîn b. Temîm (nşr. Hilâl Nâcî – Nâzım Reşîd, Beyrut 1999).

12. Münteḫabü şiʿri Şihâbüddîn el-ʿAzzâzî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3948).

13. Münteḫabü şiʿri Cemâliddîn Ebi’l-Ḥüseyn el-Cezzâr (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3948).

14. Muḫtâru şiʿri’l-Ḳāḍî el-Fâżıl (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3948).

15. Lümaʿu’s-Sirâc (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3948).

16. Dîvân. Eskiden Kettânî Kütüphanesi’nde (Rabat) bir nüshası bulunan divanın (Fihrisü’l-fehâris, II, 711) eksik bir yazması Bağdat Evkaf Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 21196).

Şiir Şerhleri. 1. el-Ġays̱ü’l-müseccem (müscem) fî şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem. Tuğrâî’nin kasidesinin şerhidir. Safedî bu eseriyle başta Arap dili ve edebiyatı olmak üzere birçok bilim dalındaki derin bilgisini kanıtlamıştır. Eseri bizzat müellif (Kitâbü’l-Ereb min Ġays̱i’l-edeb [nşr. Abduh Yeni Baba, Beabda 1897]), Muhammed b. Abbas el-Bedrânî (Neşrü’l-ʿalem fî şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem, I-II, Kahire 1305), Demîrî (el-Maḳṣadü’l-etem, Ġāyetü’l-ereb) ve Muhammed b. Halîl el-Kâzerûnî ihtisar etmiştir. Eser hakkında İbnü’d-Demâmînî Nüzûlü’l-ġays̱ adıyla tenkit, İbn Hicce ile (Bürûḳu’l-ġays̱) Abdürrahîm b. Abdurrahman el-Abbâsî hâşiye yazmıştır (Brockelmann, GAL, I, 285; II, 33; Suppl., II, 29). Ayrıca eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde el-Münteḳā min şerḥi Lâmiyyeti’l-ʿacem adıyla bir muhtasarı mevcuttur (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4115; diğer ihtisarları için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, s. 1505-1507). Kitap defalarca basılmıştır (İskenderiye 1290; Kahire 1305, I-II, 1320, 1960; Beyrut 1395/1975; nşr. Abdülmuîn el-Mellûhî, I-II, Dımaşk 1966).

2. İḥtirâʿu’l-ḫurâʿ fî muḫâlefeti’n-naḳl ve’ṭ-ṭıbâʿ. Türkçe kelimelerin de yer aldığı müşkil iki beytin lugat, i‘rab, mâna, edebî sanatlar, aruz ve kafiye yönünden şerhidir (nşr. Fârûk Üseylim, Dımaşk 2000; nşr. Muhammed Âyiş, Ammân, ts.).

3. Ṭavḳu’l-ḥamâme fi’t-târîḫ ve’n-neseb fî mülûki’l-ʿAcem ve’l-ʿArab. İbn Abdûn el-Fihrî’nin Eftasîler’in mersiyesine dair el-Ḳaṣîdetü’l-bessâme’sinin İbn Bedrûn tarafından yapılmış şerhinin ihtisarıdır. Eser Ahmed b. Muhammed es-Safedî’ye de nisbet edilmektedir (Brockelmann, GAL, I, 271, 321; II, 33).

4. (el-İḳtiṣâr ʿalâ) Cevâhiri’s-silk fi’l-intiṣâr li’bn Senâʾi’l-mülk. Safiyyüddin el-Hillî ile İbn Beşâre’nin İbn Senâülmülk’ün Dârü’ṭ-ṭırâz adlı eseri hakkında yaptıkları eleştirilere cevaptır. Hilâl Nâcî, bu eseri Zamyâ Muhammed Abbas ile birlikte neşre hazırladığını belirtmektedir (MMLAÜr., XXVI/63 [1423/2002], s. 200).

Makāmât. 1. Levʿatü’ş-şâkî ve demʿatü’l-bâkî. Eserde müellifin çağındaki şair ve edipler arasında yaygın bir tema olan gazel-i müzekker konusu işlenmiştir. Bedîüzzaman el-Hemedânî ve Harîrî’nin Maḳāmât’larına oranla son derece yalın ve sürükleyici bir roman üslûbuyla manzum ve mensur parçalar halinde yazılmıştır. Eser defalarca basılmıştır (Kahire 1274; Tunus 1274; İstanbul 1291; Humus 1910; nşr. Abdülmelik Ahmed el-Vâdiî, Beyrut 1991).

2. ʿİbretü’l-lebîb bi-maṣraʿi’l-keʾîb (el-Maḳāmetü’l-Aybekiyye). İbn Abdüzzâhir’in Arslan en-Nâsırî ed-Devâdâr için yazdığı Merâtiʿu’l-ġızlân’ına nazîre olarak yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4027/3; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 474, 12710).

İnşâ Kitapları, Mektupları. 1. el-Münşeʾât (Kitâbü’l-İnşâʾ, el-İnşâʾ). Manzum ve mensur özel mektuplar, resmî mektuplar, ilmî risâleler bazı şairlerden seçmelerle müellifin el-Ḥüsnü’ṣ-ṣarîḥ’inde yer alan bazı beyit ve kıtalardan oluşmuştur (Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa [Eyüp], nr. 161; İÜ Ktp., AY, nr. 3727).

2. Elḥânü’s-sevâciʿ beyne’l-bâdîʿ ve’l-mürâciʿ. Çağın ünlü edip ve âlimlerinden Safedî’ye gelen mensur-manzum mektuplarla Safedî’nin bunlara yazdığı cevapları kapsar (nşr. M. Abdülmecîd Sâlim, Küveyt 1985; nşr. İbrâhim Sâlih, I-II, Dımaşk 2004).

3. Tamâmü’l-mütûn fî şerḥi Risâleti İbn Zeydûn. İbn Zeydûn’un er-Risâletü’l-ciddiyye’sinin şerhidir (nşr. Muhammed Reşîd es-Saffâr, Bağdat 1327; nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1389/1969). Eseri Abdülkādir el-Bağdâdî kısaltmıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 8722).

4. Ḫalʿu’l-ʿiẕâr fî vaṣfi’l-ḫâlî ve’l-ḥâlî bi’l-ʿiẕâr. Edebiyat hocası İbn Nübâte el-Mısrî’den gelen bir mektupla ona verilen cevabı kapsar (Râgıb Paşa Ktp., nr. 147/6, vr. 57^b-67^b).

5. Şerḥu’r-Risâle (Taḥrîru Risâleti Muḥyiddîn İbn ʿAbdizzâhir). İbn Abdüzzâhir’in İbnü’n-Nakīb Nâsırüddin el-Kinânî el-Akīsî’ye yazdığı mektubun şerhidir. Mektup ve şerhi Temâmü’l-mütûn’un zeyli olarak yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1969, s. 404-415).

Belâgat. 1. Cinânü’l-cinâs fî ʿilmi’l-bedîʿ. Cinas ve türlerinin örneklerle izahıdır (İstanbul 1299; nşr. Semîr Hüseyin el-Halebî, Beyrut 1407/1987; nşr. Hilâl Nâci, eẕ-Ẕeḫâʾir, I/3 [1421/2000] s. 23-48; I/4, s. 39-117). Nevâcî esere zeyil yazmıştır.

2. Fażżü’l-ḫitâm ʿani’t-tevriye ve’l-istiḫdâm. Tevriye ve türleriyle istihdam sanatlarına ilişkin teorik bilgiler ile bunlara dair şiir örneklerini içerir (nşr. Muhammedî Abdülazîz el-Hınnâvî, Kahire 1399/1979).

3. el-Hevlü’l-muʿcib fi’l-ḳavl bi’l-mûcib. Kavl bi’l-mûcib sanatına dairdir (nşr. M. Abdülmecîd Lâşîn, Kahire 1425/2005).

4. Keşfü’s-sırri’l-mübhem fî lüzûm mâ lâ yelzem (Zâhiriyye Ktp., Şiir, nr. 7150).

5. Nuṣretü’s-sâʾir ʿale’l-Mes̱eli’s-sâʾir. Ziyâeddin İbnü’l-Esîr’in el-Mes̱elü’s-sâʾir adlı eserine eleştiridir (nşr. Muhammed Ali Sultânî, Dımaşk 1972; nşr. Menâhil Fahreddin Felîh, Bağdat 1968).

Lugat. 1. Taṣḥîḥü’t-taṣḥîf ve taḥrîrü’t-taḥrîf. Eserde lugat, sarf, nahiv ve i‘rab hataları; lahn, tashif ve tahrif şeklindeki yanlışlar; harf, hareke, nokta ve kelime kalıplarında görülen lafzî hatalarla anlam ve kullanım yanlışları incelenmiştir (nşr. Fuat Sezgin, Frankfurt 1405/1985; nşr. Seyyid eş-Şerkāvî, Kahire 1407/1987).

2. Ġavâmiżü’ṣ-Ṣıḥâḥ. Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ında kökleri ihtilâflı kelimeler alfabetik sıraya göre incelenmiştir (nşr. Abdülilâh Nebhân, Küveyt 1406/1986; Beyrut 1996).

3. Nüfûẕü’s-sehm fîmâ vaḳaʿa li’l-Cevherî mine’l-vehm (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2701).

C) Diğer Eserleri. 1. Şerḥu’ş-Şecereti’n-Nuʿmâniyye fi’d-Devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Muhyiddin İbnü’l-Arabî’ye nisbet edilen, Osmanlı Devleti’yle ilgili keşif ve kerametleri rumuz ve işaretlerle ifade eden ilm-i cifre dair risâlenin şerhidir (Brockelmann, GAL, I, 447; Suppl., I, 447; II, 29). Mefâtîḥu’l-esrâr ve meṣâbîḥu’l-ekvâr adıyla da anılan şerhin (Süleymaniye Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1310, vr. 1^b-19^b) girişinde İbnü’l-Arabî’nin biyografisiyle keşif ve kerametlerinden söz edilmiştir.

2. Ṭardü’s-sebe ʿan serdi’s-sebʿ. Eserde yedi sayısının üstünlüğünü vurgulamak üzere çeşitli ilim dallarında yedi ve katlarıyla anlatılmış meseleler ele alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 984). Süyûtî eseri ʿAynü’n-nebʿ fî muḫtaṣarı Ṭardi’s-sebʿ adıyla kısaltmıştır (eserlerin yazmaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 29).

3. Risâle fî ʿilmi’l-mûsîḳā (nşr. Abdülmecîd Diyâb – Gattâs Abdülmelik Haşebe, Kahire 1411/1991).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 447-450 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.