ZEYLAÎ, Abdullah b. Yûsuf

Bugün Somali’nin Cibuti sınırına yakın bölgede bulunan, Aden körfezi sahilindeki liman şehri Zeyla‘dandır. Süyûtî biyografisini verirken, “Zeylaî aslında bir sonraki tabakada zikredilmeliydi, ancak oradaki akranlarından önce vefat ettiği için buraya alınmıştır” der (Ṭabaḳāṭü’l-ḥuffâẓ, s. 535; Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ, s. 363). Süyûtî’nin bahsettiği bir sonraki tabakada yer alan hadis hâfızlarının doğum tarihlerinin 723-749 (1323-1348) arasında değişmesi ve Zeylaî’nin bu tabakada mevcut 725 (1325) doğumlu Zeynüddin el-Irâkī ile dostluğu dikkate alındığında 720’li (1320) yıllarda dünyaya geldiği söylenebilir.

Zeylaî, devrinin önde gelen ilim adamlarından Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Fütûh et-Tücîbî, Osman b. Ali ez-Zeylaî, Alâeddin İbnü’t-Türkmânî, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Kays el-Ensârî, Celâleddin Ebü’l-Fütûh Ali b. Abdülvehhâb el-Cüreyrî ve Bahâeddin İbn Akīl gibi şahsiyetlerden hadis, fıkıh ve nahiv tahsil etti. Naṣbü’r-râye’nin birçok yerinde belirttiğine göre (meselâ bk. I, 59, 181, 297; II, 86; III, 27) hadis hocaları arasında Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî ile Zehebî de bulunmaktadır. Fıkıhta fetva verecek seviyeye gelmiş olsa da (İbn Tağrîberdî, XI, 9) kaleme aldığı eserlerde hadisçilik yönü ön plandadır. İbn Hacer, hocası Zeynüddin el-Irakī’nin kendisinin Şâfiî, Zeylaî’nin Hanefî olmasına rağmen örnek bir dayanışma içinde çalışmalar gerçekleştirdiklerini belirttiğini nakleder. Buna örnek olarak da Irâkī’nin, Gazzâlî’nin İḥyâʾındaki hadislerle Tirmizî’nin es-Sünen’inde, “Ve fi’l-bâb an fülân ...” (bu babda falan sahâbîlerden nakledilmiş hadisler de vardır) ifadesiyle işaret ettiği rivayetlerin tahrîci üzerinde çalışırken Zeylaî’den; Zeylaî’nin de Mergīnânî’nin el-Hidâye’siyle Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ındaki hadislerin tahrîcini yaparken Irâkī’den faydalandığını belirtir (İbn Hacer el-Askalânî, II, 310). Hadis tahrîci konusundaki çalışmaları birçok âlim tarafından kaynak olarak kullanılan Zeylaî 11 Muharrem 762 (21 Kasım 1360) tarihinde Kahire’de vefat etti. Onun Evfât Emirliği’ni temsilen Memlük Sultanı Muhammed b. Kalavun’a gönderilen elçilik heyetine başkanlık etmesi (DİA, XI, 518) kendisinin ülkesinde büyük itibar taşıdığını göstermektedir.

Eserleri. 1. Naṣbü’r-râye li-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. Türünün en önemli örneklerinden olup eseri farklı kılan özelliklerinin başında Hanefî mezhebinin yanı sıra diğer üç mezhebin delillerini de ihtiva etmesi gelir. Zeylaî, el-Hidâye’deki bir hadisi kaydettikten sonra onu zikreden sahâbî râvileri ve rivayetleri kaynaklarıyla birlikte nakleder. Hanefî mezhebinin delil aldığı hadislerde bir zaaf varsa onu da belirtir. Mergīnânî’nin verdiği hadisin metniyle hadis kaynaklarında yer alan metin arasında farklar varsa bu tür rivayetler için “garîb” veya “garîb cidden” tabirini kullanır. Konuyla ilgili merfû hadislerin ardından mevkuf ve maktû rivayetleri nakleder. Bu rivayetler hakkında kendisinden önce yapılan eleştirileri aktarır; kısmen kendi eleştirilerine de yer verir. Daha sonra diğer mezheplerin delillerini ayrıntılı biçimde kaydeder. Geçmiş âlimlerin sözlerini zaman zaman tenkit eder. Hocası İbnü’t-Türkmânî onun en çok eleştirdiği isimlerden biridir. Naṣbü’r-râye ahkâm hadisleri konusunda Bedreddin ez-Zerkeşî, İbnü’l-Mülakkın, İbn Hacer el-Askalânî ve Süyûtî gibi müelliflerin en önemli kaynaklarındandır. Kütüb-i Sitte yanında İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Abd b. Humeyd, İshak b. Râhûye, Ebû Avâne el-İsferâyînî, Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî, Ahmed b. Hanbel, Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî ve Bezzâr’ın el-Müsned’leri, İbn Ebû Şeybe ve Abdürrezzâk b. Hemmâm’ın el-Muṣannef’leri, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin es-Sünenü’l-kübrâ’sı, el-Ḫilâfiyyât’ı ve Delâʾilü’n-nübüvve’si, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i, Dârekutnî’nin es-Sünen’i, İbn Sa‘d’ın eṭ-Ṭabaḳāt’ı, Ukaylî ve İbn Adî’nin eḍ-Ḍuʿafâʾları, İbn Hibbân’ın es̱-S̱iḳāt’ı ile el-Mecrûḥîn’i, Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîḫu Baġdâd’ı, Mizzî’nin Tehẕîbü’l-Kemâl ve Tuḥfetü’l-eşrâf’ı, Zehebî’nin Mîzânü’l-iʿtidâl’i Zeylaî’nin yararlandığı ve telhisler yazdığı pek çok eser arasında zikredilebilir. Şemseddin İbn Abdülhâdî’nin Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ’ini ve İbn Kesîr’in Tefsîr’ini kaynak olarak kullanması (Naṣbü’r-râye, II, 10) Zeylaî’nin akranı âlimlerden de istifade ettiğini gösterir. Mevcut haliyle kullanışlı bir eser niteliği taşımayan Naṣbü’r-râye’nin nihaî şeklini almış bir eser olduğunu söylemek güçtür. Nitekim İbn Hacer el-Askalânî ve Kāsım b. Kutluboğa, eserin bazı nüshalarında Zeylaî’nin kendi el yazısıyla kaydettiği notlar bulunduğunu tesbit etmişlerdir; söz konusu notlar bu konuda mukayeseli bir çalışma yapan Muhammed Avvâme tarafından ayrıntılı biçimde zikredilmiştir. Râvi tenkidinde gevşek davranması, yer yer çelişkilere düşmesi, kaynaklara atıflarında zühullerinin bulunması ve el-Hidâye’deki hadislerin tamamını tahriç etmemesi Zeylaî’nin eleştirilen yönleridir (Muhammed Avvâme, s. 200 vd.). el-Hidâye’de geçtiği halde onun tahriç etmediği hadisleri Kāsım b. Kutluboğa Münyetü’l-elmaʿî fîmâ fâte min taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye li’z-Zeylaʿî adlı risâlesinde ele almış (nşr. M. Zâhid Kevserî, Kahire 1369/1950), bu risâle Naṣbü’r-râye ile birlikte birkaç defa basılmıştır (Kahire 1393/1973; Beyrut 1416/1996). Naṣbü’r-râye, İbn Hacer el-Askalânî tarafından ed-Dirâye fî taḫrîci (telḫîṣi, münteḫabi) eḥâdîs̱i’l-Hidâye adıyla ihtisar edilmiştir (Delhi 1299, 1327; Leknev 1301; nşr. Abdullah Hâşim el-Yemânî, Kahire 1384/1964; Beyrut, ts.). Eserin muhtelif neşirleri mevcuttur (I-IV, Leknev 1301; Kahire 1357, 1393; Beyrut 1393, 1407/1987). Muhammed Avvâme, Dirâse ḥadîs̱iyye muḳārene li-Naṣbi’r-râye ve Fetḥi’l-ḳadîr ve Münyeti’l-elmaʿî adlı çalışmayla birlikte eseri yeniden yayımlamıştır (Beyrut 1418/1997). Avvâme bu eserinde önceki neşirlerde mevcut hataları düzeltmiş, M. Zâhid Kevserî’nin Naṣbü’r-râye için “sunuş” mahiyetinde kaleme aldığı, daha sonra müstakil baskısı yapılan Fıḳhü ehli’l-ʿIrâḳ ve ḥadîs̱ühüm adlı risâle ile İbn Kutluboğa’nın Münyetü’l-elmaʿî’sini de bu cilde aktarmıştır. Naṣbü’r-râye’de tanıtılan râviler hakkında Hâfız Senâullah Zâhidî (Küveyt 1408), eserdeki rivayetler hakkında Adnân Ali Şellâk (Beyrut 1988) tarafından birer fihrist hazırlanmıştır.

2. el-İsʿâf bi-eḥâdîs̱i’l-Keşşâf. Zemahşerî’nin tefsirindeki rivayetlerin tahrîcine dair olup müellif zaman zaman eseri eleştirmiş, ancak ondaki bütün rivayetleri tahriç edememiştir. Zeylaî’nin bu eseri de daha sonraları hadis tahrîci yapanlar için vazgeçilmez bir kaynaktır. Müellif bu eserini el-İsʿâf bi-eḥâdîs̱i’l-Keşşâf diye adlandırmakla birlikte (Naṣbü’r-râye, I, 197) eser Taḫrîcü’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âri’l-vâḳıʿa fî tefsîri’l-Keşşâf li’z-Zemaḫşerî adıyla basılmıştır (nşr. Sultân b. Fehd et-Tubeyşî, Riyad 1414). İbn Hacer eseri el-Kâfi’ş-şâf fî taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Keşşâf adıyla ihtisar etmiş ve önemli notlar yanında Zeylaî’nin ulaşamadığı bazı rivayetleri de eklemiştir. İbn Hacer, Zeylaî’nin bu eserinde birçok merfû hadisi ve sahâbe rivayetlerini zikretmediğini söylemişse de bunların kayda değer bir yeküne ulaşmadığı görülmektedir. İbn Hacer’in çalışması el-Keşşâf’ın bazı baskılarında yer almaktadır (meselâ Beyrut 1366/1947). Aynı müellifin buna et-Taḫrîcü’l-vâf bi-âs̱âri’l-Keşşâf adıyla bir zeyil yazmaya başladığı, fakat eserini tamamlayamadığı belirtilmektedir (DİA, XIX, 522).

3. Muḫtaṣaru Şerḥi Meʿâni’l-âs̱âr. Zeylaî bu çalışmasında Tahâvî’nin Şerḥu Meʿâni’l-âs̱âr’da zikrettiği rivayetlerin sahâbî râvi dışındaki senedlerini hazfetmiş, Tahâvî’nin rivayetlerin delâletini tartıştığı yerleri de sadece vardığı hükmü ifade edecek şekilde kısaltmıştır (Köprülü Ktp., Hâfız Ahmed Paşa, nr. 66; Selimiye Ktp., nr. 823).

Zeylaî hakkında yapılan ilmî çalışmalar arasında Meryem İbrâhim Hindâvî’nin el-İmâmü’z-Zeylaʿî ve menhecühû fi’t-taḫrîc adlı yüksek lisans tezi (1934, Kahire Üniversitesi) ile Âmir Hasan Sabrî’nin “el-Menhecü’l-ḥadîs̱î lede’l-Ḥâfıẓ ez-Zeylaʿî min ḫilâli kitâbihî Naṣbi’r-râye” başlıklı makalesi (Ḥavliyyetü Külliyyeti uṣûli’d-dîn bi’l-Ḳāhire, XIII, Kahire 1416/1996, s. 325-362) sayılabilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 352-354 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.